بازشناسی روایاتِ منسوب به طبری در دلائل الإمامة

نوع مقاله : نشریه حدیث و اندیشه

نویسنده

دانشگاه تهران

چکیده

کتابِ دلائل الإمامة، از جمله کتاب‌هایی است که درباره فضائل و کراماتِ معصومین ع نگاشته شده و تأثیر قابل توجهی در منابعِ پس از خود داشته است. یک دسته از روایاتِ این کتاب، با نام ابو جعفر محمد بن جریر طبری آغاز شده و به همین دلیل برخی این کتاب را به محمد بن جریر بن رستم طبری امامی نسبت داده‌اند. با توجه به مشایخ نامبرده در این اسانیدِ به نظر می‌رسد مقصود از طبری در آن‌ها، همان محمد بن جریر بن یزید طبری، تاریخ‌نگار و مفسّر مشهور اهل سنّت است. احتمالاً نقل این معجزات شگفت، با رویکردی جدلی به طبری نسبت داده شده است. حضور نامِ برخی دیگر از رجال عامه در این اسانید، مؤید این رویکرد است. قرائنی مانندِ زمان‌پریشی، درهم‌ریختگی طبقات، ناشناس و منفرد بودن بیشتر افراد نام‌برده، و عدم تناسب متن روایات با شخصیت راویان، اصالت این اسانید را با اشکال جدّی مواجه می‌سازد. از سوی دیگر متن بسیاری از این روایات نیز با داده‌های تاریخی یا گزاره‌های عقلی و اعتقادی در تضادّ است یا نشانه‌هایی ادبی بر ساختگی بودن آن یافت می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. ابن ابی‏شیبه، ابوبکر، (۱۴۰۹ق)، المصنف، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول.
  3. ابن اسحاق، محمد، (١٣٩٨ق)، السیر و المغازی، تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دار الفکر.
  4. ابن بابویه، محمد بن علی‏، (۱۳۶۲)، الخصال‏، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، قم: جامعة مدرسین‏، چاپ اول.
  5. ابن جوزی، عبدالرحمان، (۱۴۰۹ق)، القصّاص و المذکّرین، تحقیق: محمد لطفی الصباغ، بیروت: المکتب الاسلامی.
  6. ابن حنبل، ابی‏عبداللّٰه احمد بن محمد، (١٤٠٣ق)، فضائل الصحابة، تحقیق: وصی‏اللّٰه محمد عباس، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول.
  7. ابن سعد، أبوعبداللّٰه محمد، (۱۴۱۰ق)، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
  8. ابن طاوس، علی بن موسی، (۱۳۴۸‏)، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه: احمد فهری زنجانی، تهران: نشر جهان‏، چاپ اول.
  9. ابن غضائری، احمد بن الحسین، (۱۳۶۴)، الرجال، تحقیق: محمدرضا حسینی، قم: دار الحدیث‏، چاپ اول.
  10. ابن کثیر، أبوالفداء إسماعیل بن عمر، (١٤١٨ق)، البدایة و النهایة، تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، ؟: دار هجر، چاپ اول.
  11. ابن ندیم، محمد بن إسحاق، (1417ق)، الفهرست، تحقیق: إبراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفة، چاپ دوم.
  12. أبوعَوانة، یعقُوب بن إسحَاق، (1435 ق)، المسنَد الصَّحیح المُخَرّج عَلی صَحِیح مُسلم، تحقیق: عبدالله بن مُحَمَّد مدنِی بن حَافظ، ریاض: الجَامِعَة الإسلامیة، چاپ اول.
  13. أبونعیم، أحمد بن عبدالله، (1419 ق)، معرفة الصحابة، تحقیق: عادل بن یوسف العزازی، ریاض: دار الوطن، چاپ اول.
  14. استرآبادی، محمد بن القاسم، (1409ق)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری†، قم: مدرسه امام مهدی (عج)، چاپ اول.
  15. اشعری قمی، ‏سعد بن عبداللّٰه، (1360)، المقالات و الفرق، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‏، چاپ دوم.
  16. افندی، عبدالله بن عیسی‏بیگ‏، (1431ق)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏، چاپ اول.
  17. انصاری، حسن، (1393)، «متن شیعی مجعول و منسوب به محمد بن جریر طبری»، ۲۶/۵/۱۳۹۳، در: http://ansari.kateban.com/post/۲۱۶۶
  18. انصاری، حسن، (1396)، «دلائل الإمامة»، ۳۱/۳/۱۳۹۶، در: https://ansari.kateban.com/post/۳۲۸۹
  19. آملی طبری، محمد بن جریر بن رستم، (۱۴۱۵ق)، المسترشد فی الامامة، تحقیق: احمد محمودی، قم: کوشان‏پور.
  20. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، (1413 ق)، مدینة معاجز الأئمة الإثنی‏عشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول.
  21. بخاری، محمد بن إسماعیل، (بی تا)، التاریخ الکبیر، تحت مراقبة: محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن: دایرةالمعارف العثمانیة.
  22. بختیاری، شهلا، (1386)، «محمد بن اسحاق و انتساب به تشیع»، نامۀ تاریخ‏پژوهان، سال ؟، شمارۀ ۱۰، صص۳ ـ ۲۵.
  23. بلاذری، احمد بن یحیی، (1417 ق)، جمل من أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، بیروت: دار الفکر، چاپ اول.
  24. بیهقی، ابوبکر، (1436ق)، الخلافیات بین الإمامین الشافعی و أبی‏حنیفة و أصحابه، قاهره: نشر الروضة، چاپ اول.
  25. جزایری، نعمت‏اللّٰه‏، (1427ق)، ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏، چاپ اول.
  26. جعفریان، رسول، (1379)، «طبری و طرق حدیث غدیر»، نشریۀ گلستان قرآن، سال ؟، شمارۀ ۴۳، صص۳۹ ـ ۴۲.
  27. حاج امینی، حمید، (1390)، «معجزات ائمه در کتاب الخرائج و الجرائح قطب راوندی»، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکدۀ شیعه‏شناسی، رشتۀ مطالعات تاریخ تشیع.
  28. حر عاملی، محمد بن الحسن‏، (1409 ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت، چاپ اول.
  29. حر عاملی، محمد بن الحسن‏، (١٤١٨ق)، الفصول المهمة فی أصول الأئمة، تحقیق: محمد بن محمدالحسین‏ القائینی، قم: مؤسسة معارف اسلامی امام رضا†.
  30. حر عاملی، محمد بن الحسن، (1423 ق)، الفوائد الطوسیة، تهران: مکتبة المحلاتی، چاپ
    دوم.
  31. حر عاملی، محمد بن الحسن، (1425 ق)، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، بیروت: نشر اعلمی‏، چاپ اول.
  32. حمصی رازی، سدیدالدین‏، (1412 ق)، المنقذ من التقلید، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏، چاپ اول.
  33. حموی، یاقوت بن عبدالله، (1995)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، چاپ دوم.
  34. خرائطی، محمد بن جعفر، (1421ق)، هواتف الجان، تحقیق: إبراهیم صالح، ؟: دار البشائر، اول.
  35. خصیبی، الحسین بن حمدان، (1419 ق)، الهدایة الکبری، بیروت: نشر البلاغ‏.
  36. خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1422 ق)، تاریخ بغداد، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دار الفکر الإسلامی، چاپ اوّل.
  37. دارقطنی، علی بن عمر، (1406 ق)، المؤتَلِف و المختَلِف، تحقیق: موفق بن عبداللّٰه بن عبدالقادر، بیروت: دار الفکر الإسلامی، چاپ اوّل.
  38. ذاکری، محمدتقی و نعمت‏اللّٰه صفری فروشانی، (1399)، «رویکرد ابوالمفضل شیبانی به حدیث»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال بیست و ششم، شمارۀ ٦٧، صص ۱۵۷ ـ ۱۸۰.
  39. ذهبی، شمس‏الدین محمد بن أحمد، (1382ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی‏محمد البجاوی، بیروت: دار المعرفة، چاپ اوّل.
  40. ذهبی، شمس‏الدین محمّد بن احمّد، (1405 ق)، سیر أعلام النبلاء، بیروت:‏ مؤسسه الرسالة، چاپ سوم.
  41. روشن‏بین، ایمان، (1391)، «اعتبارسنجی تاریخ‏پژوهی متداول اسلامی، مبتنی بر قرآن و حدیث و اصول کلامی شیعی؛ مطالعۀ‏ موردی: سیرة‏ ابن اسحاق»، کنگرۀ بین‏المللی علوم انسانی اسلامی، دورۀ اوّل، صص ۹۷ ـ ۱۱۸.
  42. زبیدی، محمّدمرتضی، (1414 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس‏، تحقیق: علی هلالی و علی سیری، بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل.
  43. سلطانی‏فر، محیی‏الدین و محسن رنجبر، (1396)، «بررسی اصالت اخبار غیر مسند کتاب دلائل الامامة»، شیعه‏پژوهی، سال سوم، شمارۀ 12، صص ۷۱ ـ ۹۱.
  44. سید رضی، محمد بن الحسین، (1414 ق)، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت‏، چاپ اول.
  45. شامی، یوسف بن حاتم‏، (1420 ق)، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم‏، قم: جامعة مدرسین‏، چاپ اوّل.
  46. شعرانی، ابوالحسن، (1382 ق)، تعلیقات بر شرح الکافی ـ الأصول و الروضة، تألیف: محمد صالح مازندرانی، تهران: المکتبة الإسلامیة، چاپ اوّل.
  47. شوشتری، محمدتقی، (بی تا)، الأخبار الدخیلة، تعلیق: علی‏اکبر غفاری، تهران: صدوق، چاپ اوّل.
  48. شیخ مفید، محمد بن محمد، (۱۴۱۳ق) (الف)، الأمالی، تحقیق: حسین استاد ولی و علی‏اکبر غفاری، قم: کنگرۀ شیخ مفید، چاپ اول. ‏
  49. شیخ مفید، محمد بن محمد، (۱۴۱۳ق) (ب)، الفصول المختارة، تحقیق: علی میر شریفی، قم: کنگرۀ شیخ مفید، چاپ اول.
  50. شیروانی، میرزا محمدشریف بن رضا، (1396)، مرغم الغلاة، تصحیح: سمانه زارعی، پایان‏نامۀ سطح ۳ رشتۀ کلام اسلامی، مرکز مدیریت حوزه‏های علمیه خواهران، مرکز تربیت مدرس صدیقه کبری.
  51. صفار، محمد بن الحسن‏، (1404 ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّدˆ، تحقیق: محسن بن عباس‏علی کوچه‏باغی، قم: کتاب‏خانۀ آیت‏اللّٰه العظمی مرعشی نجفی‏، چاپ دوم.
  52. صفری فروشانی، نعمت‏اللّٰه، (1384)، «محمد بن جریر طبری آملی و دلائل الإمامة»، نشریه علوم حدیث، سال دهم، شمارۀ ۳ ـ ۴ (مسلسل: ۳۷ ـ ۳۸)، صص۲۲۳ ـ ۲۴۰.
  53. طبرسی، فضل بن الحسن، (1415 ق)، مجمع البیان، ؟: مؤسسة الأعلمی، اول.
  54. طبری، محمد بن جریر بن یزید، (1387ق)، تاریخ الرسل و الملوک، وصلة تاریخ الطبری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
  55. طبری، محمد بن جریر بن یزید، (بی تا) (الف)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، مکه: دار التربیة و التراث.
  56. طبری، محمد بن جریر بن یزید، (بی تا) (ب)، تهذیب الآثار و تفصیل الثابت عن رسول‏اللّٰه من الأخبار ـ مسند ابن عباس، تحقیق: محمود محمد شاکر، قاهرة: مطبعة المدنی.
  57. طبری، محمد بن جریر بن یزید، (بی تا) (ج)، المنتخب من ذیل المذیل، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  58. طبری، محمد بن جریر، (1413 ق)، دلائل الامامة، قم:‏ بعثت، چاپ اول.
  59. طوسی، محمد بن الحسن، (1406 ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الأضواء، چاپ دوم.
  60. طوسی، محمد بن الحسن‏، (1407 ق)، تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیه‏، چاپ چهارم.
  61. طوسی، محمد بن الحسن، (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  62. عادل‏زاده، علی، (1400 ش)، «نکاتی دربارۀ خاستگاه انگارۀ تغییر قبله از مکه به کربلا پس از ظهور امام عصر (عج)»، ۲۶/۱/۱۴۰۰، در: blog.ir/۱۴۰۰/۰۱/۲۶/qiblah.
  63. عادل‏زاده، علی، (2017)، «نقدی مختصر بر کتاب دلائل الإمامة»، در: me/gholow۲/۶۴۵.
  64. عسقلانی، احمد بن علی ابن حجر، (1390ق)، لسان المیزان، تحقیق: دایرة المعارف النظامیة الهند، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  65. عسقلانی، احمد بن علی ابن حجر، (1415 ق)، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود و علی‏محمّد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  66. عسکری، ابوهلال، (بی تا)، جمهرة الأمثال، بیروت: دار الفکر.
  67. فَتَّنِی، محمدطاهر بن علی، (1343 ق)، تذکرة الموضوعات، ؟: إدارة الطباعة المنیریة، چاپ اوّل.
  68. فرج‏پور، مرتضی، (1392)، «نقدی بر رویکرد طبری در کتمان و تحریف فضایل اهل بیت در دو اثر تاریخی و تفسیری خویش»، دوفصل‏نامۀ امامت‏پژوهی، دورۀ سوم، شمارۀ ۹، صص ۲۳۹ ـ ۲۷۹.
  69. قلیچ، رسول و سید محمدرحیم ربانی‏زاده، (1398)، «تبیین تاریخی دلایل عدم روایت واقعۀ غدیر در سیرۀ ابن اسحاق»، تاریخ اسلام، سال بیستم، شمارۀ ۳ (پیاپی۷۹).
  70. کلبرگ، اتان‏، (بی تا)، کتاب‏خانۀ ابن طاوس و احوال و آثار او، ترجمه: علی قرایی و رسول جعفریان، قم: کتاب‏خانۀ آیت‏اللّٰه العظمی مرعشی نجفی.
  71. کلینی، محمد بن یعقوب‏، (1407ق)، الکافی، تحقیق: علی‏اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
  72. مجلسی، محمدباقر‏، (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت:‏ دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم.
  73. مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، (1400ق)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول.
  74. میرزای قمی، ابوالقاسم گیلانی، (1386)، «رساله‏ای در بررسی اصالت خطبة البیان»، تحقیق: محمدمهدی کرباسچی، نشریۀ سفینه، سال ؟، شمارۀ ۱۶، صص ۱۳۵ ـ ۱۸۰.
  75. نجاشی، احمد بن علی‏، (1365)، رجال‏، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین، چاپ ششم.
  76. یافعی، عفیف‏الدین، (1417 ق)، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، تحقیق: خلیل المنصور، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
  77. یعقوبی، احمد بن اسحاق، (بی تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.