حوزه‌های علمیّه شیعه و قانون‌گذاری مبتنی بر فقه؛ از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی

نوع مقاله : همایش یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیّه قم

نویسنده

استادیار و مدیر گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

حوزه‌های علمیه شیعه همواره کوشیده‌اند تا فقه اسلامی در طول تاریخ کمال و بالندگی خود را حفظ کند و بتواند نیازهای هر عصر را پاسخ گوید. تقنین فقه و ارائه آن به صورت مجموعه‏های مدون نمونه‌ای از آنهاست. اگرچه با پیروزی انقلاب مشروطه، گام‌های ارزشمندی در ایجاد نظام قانون‌گذاری بر اساس فقه شیعه برداشته شد، ولی در عمل با خیانت روشنفکران وابسته، این اقدام عقیم ماند و در نهایت، جز در مواردی خاص، قوانین عرفی مقتبس از نظام‌های حقوقی غربی بر این کشور حاکم شد. با تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران اقدام گسترده‌ای برای قانون‌گذاری مبتنی بر فقه شیعه در اداره جامعه و حکومت تدوین شد. با توجه به اهمیت موضوع و ضرورت تبیین چالش‌های فقه شیعه در چهار دهه گذشته، این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، موضوع قانون‌گذاری مبتنی بر فقه از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی را بررسی نموده و به ویژه با تمرکز بر دوران انقلاب اسلامی، سیر تحول و تطور اندیشة قانون‌گذاری بر اساس احکام اسلام، از زمان طرح نظریة ولایت‌فقیه از سوی حضرت امام خمینی(ره) تا تدوین سند چشم‌انداز بیست‌سالة نظام جمهوری اسلامی ایران را در دوازده مرحله واکاوی نموده است.

کلیدواژه‌ها


  1. «فهرست سیاست‏های کلی نظام»، پایگاه اطلاع‏رسانی مجمع تشخیص مصلحت نظام:

http://maslahat.ir/index.jsp?fkeyid=&siteid=3&pageid=402

  1. ابن تیمیة (۱۹۷۶ م)، الحسبة و وظیفة الحکومة الإسلامیة، قاهره: مطبوعات الشعب.
  2. ابویعلی، محمّد بن الحسین (۱۴۰۶ ق)، الأحکام السلطانیة، قم: مکتب‏الاعلام الاسلامی، دوم.
  3. احمد، علی (۱۴۱۴ ق)، القضاء فی المغرب والأندلس خلال العصور الوسطی، دمشق: دار حسان للطباعة والنشر و التوزیع، اوّل.
  4. ادارۀ تبلیغات، انتشارات و آموزش (۱۳۶۹)، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: ادارۀ کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، ‏اوّل.
  5. ادارۀ کل قوانین و مقررات کشور (۱۳۶۹ ش)، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران: ادارۀ کل قوانین و مقررات کشور، ‏اوّل.
  6. امام خمینی، روح اللّٰه (۱۳۷۴ ش)، ولایت‏فقیه: حکومت اسلامی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سوم.
  7. ــــــــــ (۱۳۷۹ ش)، کتاب البیع، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی،‏اوّل.
  8. الأنباری، عبدالرزاق علی (۱۳۹۷ ق)، انتظام القضائی فی بغداد فی العصر العباسی ۱۴۵ -۶۵۶ ق، نجف: مطبعة النعمان.
  9. بی‏نام (۱/۱۰/۱۳۶۱)، «توضیحات وزیر کار در مورد طرح پیش‏نویس قانون کار»، روزنامۀ کیهان،، شمارۀ ۱۱۷۵۴، صفحۀ ۳ و ۱۴.
  10. بی‏نام (۱۳۴۶)، قانون اساسی و متمم آن، تهران: انتشارات صفی‏علی شاه.
  11. بینام (۳۰/۹/۱۳۶۱)، «طرح پیش‏نویس قانون کار»، روزنامۀ کیهان، شمارۀ ۱۱۷۵۳، صفحۀ ۲ و ۱۸.
  12. بی‏نام، (۲۶/۱۱/۱۳۶۲)، «متن کامل پیش‏نویس قانون کار»، روزنامۀ کیهان، شمارۀ ۱۲۰۹۰، صفحۀ ۱۷ -۱۹.
  13. پاشا صالح، علی (۱۳۴۸ ش)، سرگذشت قانون (مباحثی از تاریخ حقوق، دورنمایی از روزگاران پیشین تا امروز)، تهران: دانشگاه تهران، ‏اوّل.
  14. جعفری لنگرودی، محمّدجعفر (۱۳۶۸)، ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانۀ گنج دانش، چهارم.
  15. حجاریان، سعید (۱۳۸۰)، از شاهد قدسی تا شاهد بازاری (عرفی شدن دین در سپهر سیاست)، به کوشش: ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو، ‏اوّل.
  16. الزحیلی، محمّد (۱۴۱۵ ق)، تاریخ القضاء الإسلامی، بیروت: دارالفکر المعاصر و دمشق: دارالفکر، ‏اوّل.
  17. زرنگ، محمّد (۱۳۸۱)، تحول نظام قضایی ایران (۲ ج)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اوّل.
  18. ساکت، محمّد حسین (۱۳۶۵)، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی.
  19. سائلی کرده‏ده، مجید (۱۳۸۴)، شورای انقلاب اسلامی ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ‏اوّل.
  20. «سند چشم‏انداز بیست‏سالۀ جمهوری اسلامی ایران»، پایگاه اطلاع‏رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیة اللّٰه العظمی خامنه‏ای:

http://farsi.khamenei.ir/news - content?id=16995

  1. «سیاست‏های کلی برنامه چهارم توسعه»، پایگاه اطلاع‏رسانی مجمع تشخیص مصلحت نظام:

http://maslahat.ir/index.jsp?siteid=3&fkeyid=&siteid=3&pageid=531

  1. شبارو، عصام محمّد (بی‏تا)، القضاء و القضاة فی الإسلام والعصر العباسی، کویت: جامعة الکویت.
  2. شفیعی سروستانی، ابراهیم (۱۳۹۵)، فقه و قانون‏گذاری؛ آسیب‏شناسی قانون‏گذاری در نظام جمهوری اسلامی، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه، ‏اوّل.
  3. الشیزری، عبدالرحمن بن نضر (بی‏تا)، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، بیروت: دار الثقافة.
  4. القرشی، محمّد بن محمّد بن احمد ابن الاخوة (۱۹۷۶ م)، معالم القربة فی أحکام الحسبة، تحقیق: محمّد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی المطیعی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
  5. کاتوزیان، ناصر (۱۳۷۹)، کلیات حقوق، نظریۀ عمومی، تهران: شرکت سهامی انتشار، ‏اوّل.
  6. الماوردی، ابوالحسن علی بن محمّد (بی‏تا)، الأحکام السلطانیة، بیروت: دارالکتاب العربی.
  7. متین دفتری، احمد (۱۳۳۷)، سیر قانون‏گذاری در ایران (سخنرانی)، تهران: باشگاه مهرگان.
  8. مهرپور، حسین (۱۳۷۱)، مجموعه نظریات شورای نگهبان، تهران: کیهان‏، اوّل.
  9. ــــــــــ (۱۳۷۴)، دیدگاه‏های جدید در مسائل حقوقی، تهران: اطلاعات، دوم.
  10. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (۱۳۷۸)، صحیفۀ امام (مجموعه آثار امام خمینی (۲۲ج)، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی۱، ‏اوّل.
  11. نامه به سران قوای سه‏گانه و ابلاغ سیاست‏های کلی نظام، ۲۰/۱۱/۱۳۷۹، پایگاه اطلاع‏رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیة اللّٰه العظمی خامنه‏ای:

http://farsi.khamenei.ir/news - content?id=3055

  1. النباهی المالقی، ابوالحسن بن عبداللّٰه (۱۴۰۰ ق)، تاریخ قضاة الأندلس، تحقیق: لجنة إحیاء التراث العربی فی دار الآفاق الجدیدة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
  2. هاشمی رفسنجانی، اکبر (زمستان ۱۳۸۱)، «نقادی نظرورزی‏ها دربارۀ مجمع تشخیص مصلحت (مصاحبه)»، راهبرد (نشریۀ مرکز تحقیقات استراتژیک)، شماره ۲۶.
  3. هاشمی، سیّد محمّد (۱۳۷۵)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی، قم: مجتمع آموزش عالی قم، دوم.
  4. وزارت دادگستری (۱۳۷۰)، مجموعه قوانین سال ۱۳۶۹، تهران: روزنامه رسمى جمهوری اسلامی ایران.