غلوپژوهی در حوزه معاصر شیعی و جایگاه آن در مطالعات روایی

نوع مقاله : همایش یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیّه قم

نویسنده

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

در سده‌های نخستین اسلامی امامیه مواجهه زیادی با غالیان داشته، و نقدهای بسیاری بر ایشان نوشته بودند، از سدهٔ ششم تا ظهور شیخیه دوره رکود تألیفات غلوپژوهی است. گرچه از سدهٔ سیزدهم قمری دیگربار نقدهایی بر غلو از آن جمله به قلم میرزای قمی و میرزا رضا شیروانی نوشته شد، اما اوج این تألیفات مربوط به دوره معاصر است. این نقدها با رویکرد غالب سنتی شیعی و در محورهای نقد فرق مختلف غلوگرا (شیخیه، صوفیان و نصیریه)، و بیشتر با معرفی آرای غالیانه و مرز آن با عقاید و کلام امامی بوده است، در مرحله بعد تحقیقات حدیثی، تاریخی و نوشته شده است و به ندرت با رویکرد مایل به اهل سنت است. در دو دهه اخیر با دسترسی‌های نرم‌افزاری و نیز کشف آثار سری نصیریه، پژوهش‌های تاریخی، فرقه‌شناسی و منبع‌شناسی غلو نیز رشد فزاینده‌ای کرده است. در این پژوهش‌های برخی از بزرگترین فقهای حوزه معاصر و بیش از آن پژوهش‌گران حوزه حدیث و تاریخ سهیم‌اند. این نوشتار بسیاری از این آثار را معرفی کرده است. در مجموع تحقیقات ناظر به خود آثار غالیان قوی‌تر هستند.

کلیدواژه‌ها


  1. آل محسن، علی (۱۴۲۳ ق)، عبداللّٰه بن سبأ، بیروت: دار الهادی.
  2. ابراهیمی، الهه (۱۳۹۸ ش)، بررسی جریان مفوّضه و مقصره در دورۀ امامین صادقین۷، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان.
  3. ابن‏ بابویه، محمّد بن علی (۱۳۹۸ ش)، عیون اخبار الرضا۷، تحقیق: مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، ‏اوّل.
  4. ــــــــــ (۱۴۱۳ ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏، دوم.
  5. اکبری، عمیدرضا (۱۳۹۷ ش)، بررسی اختلافات مبانی قدما و متأخران در تضعیفات رجالی، قم: پایان‏نامۀ سطح۳ حوزۀ علمیه.
  6. ــــــــــ (۱۳۹۶ ش)، «پیوند عقیدتی غلو و تصوّف»، چاپ شده در: مجموعه مقالات همایش ملی تصوّف، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  7. ــــــــــ (بی‏تا)، «روابط تاریخی جریان‏های غلو و تصوّف»، در دست انتشار.
  8. ــــــــــ (۱۴۰۲ش)، نصیریه، تاریخ، منابع و عقاید، قم:دانشگاه ادیان، ‏اوّل، در دست انتشار.
  9. امینی، عبدالحسین (۱۳۹۰ ش)، غلو در فضایل، برگرفته از الغدیر، ترجمه و تحقیق: محمّدحسن شفیعی شاهرودی، قم: مؤسسۀ میراث نبوت.
  10. انصاری، حسن (۱۳۷۳ ش)، «ابوالخطّاب»، چاپ شده در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  11. ــــــــــ ( ۱۴۰۱ق)، از میراث غلات، تهران: نشر علمی.
  12. انصاری، عبدالواحد (۱۹۷۳ م)، مذهب ابتدعها السیاسة فی الإسلام، بیروت: الأعلمی.
  13. انصاریان‏ خوانساری، محمّدتقی (۱۳۹۸ ش)، حقیقتی پنهان: زعیم و مرجع عظیم‏الشان آیة ‏اللّٰه‏العظمی حسین بروجردی، قم: انصاریان.
  14. باقری، حمید (۱۳۹۳ ش)، «پژوهشی در انتساب چند اثر جدیدالانتشار به ابومحمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدّث شناخته‏شده شیعی»، علوم حدیث، دورۀ نوزدهم، شمارۀ ۴ (پیاپی ۷۴)، صفحۀ ۵۵ -۷۴.
  15. باقری، حمید ( ۱۴۰۱ش)، «منابعی کهن در شناخت باورهای فرقهٔ اسحاقیه»، ادیان و عرفان، دورۀ ۵۵، ش۱.
  16. باقری، حمید (۱۳۹۸ ش)، «نصیریه و انتقال میراث حدیثی غالیان کوفه به شام؛ بررسی موردی آثار منسوب به محمّد بن سنان»، علوم حدیث، شمارۀ ۹۱، صفحۀ ۱۲۵ -۱۴۷.
  17. برسى، رجب بن محمّد (۱۴۲۲ ق)، مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین۷‏، تصحیح: على عاشور، بیروت‏: أعلمی‏‏.
  18. بکاء، محمد (۱۴۳۲ ق)، «الغلو والغلاة عند الرجالیین والرواة»، دراسات علمیة، شمارۀ ۱، نجف.
  19. بلندقامت‏پور، زهیر و محمّدباقر ملکیان (۱۳۹۱ ش)، «معیار غلو در اندیشۀ شیخ صدوق»، معرفت کلامی، شمارۀ ۸.
  20. پورمحمّد‏، نصراللّٰه و محمّد بیطرفان (۱۳۹۱ ش)، «بررسی و تحلیل مبانی فکری و اعتقادی جنبش صفویه با تکیه بر طریقت‏های آسیای صغیر»، تاریخ و فرهنگ، شمارۀ ۸۹.
  21. تیموری رزدابی، کلثوم (۱۳۹۴ ش)، جایگاه فرقۀ نصیریه در سوریه از آغاز تا پایان قرن هشتم هجری قمری، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه پیام نور.
  22. جامع، عبد الکریم (۱۴۲۹ ق)، التکیف المصاحب، بیروت: دار السعد.
  23. ــــــــــ (الف ۱۴۳۰ ق)، خلاصة اعلام النسب، با تحقیق النسب العالی منسوب به زجاج، تلکلخ: بی‏نا.
  24. ــــــــــ (ب ۱۴۳۰ ق)، مصادر فکر الدعاة، القسم الثانی، تلکلخ: بی‏نا.
  25. جاودان، محمّد (۱۳۸۳ ش)، «عالمان شیعه و تصوّف»، هفت آسمان، شمارۀ ۲۲.
  26. جعفریان، رسول (۱۳۹۸ ش)، «بازگشت غلوّ به تفکر شیعی در قرن سیزدهم هجری»، مقالات و رسالات تاریخی، ج۸، تهران: نشر علم.
  27. جعفری ربانی، مجید (۱۳۹۴ ش)، جستاری دربارۀ بصائرالدرجات، قم: مؤسسۀ امامت، ‏اوّل.
  28. جهانبخش، جویا (۱۳۹۰ ش)، سه گفتار در غلوپژوهی، تهران: اساطیر.
  29. ــــــــــ (۱۳۹۱ ش)، «ملّا محمّدکاظم هزارجریبی و دو رساله غلوستیزانه‏اش»، مزدک‏نامه، شمارۀ ۵، به‏کوشش: پروین استخری.
  30. حاجی‏زاده، ید اللّٰه (بهار ۱۳۹۲ ش)، «جریان غلو در عصر امام کاظم با تکیه بر عقاید غالیانه محمّد بن بشیر»، فصلنامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ ۵۳، صفحۀ ۱۰۵ -۱۲۶.
  31. ــــــــــ (۱۳۹۲ ش)، «شخصیت غالیانه ابوالخطّاب و واکاوی مواضع ائمۀ اطهار:در برابر او و پیروانش»، تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، شمارۀ ۳۵، صفحۀ ۴۹ -۷۲.
  32. ــــــــــ (۱۳۹۳ ش)، «غالیان دوره امام رضا۷و چگونگی برخورد آن حضرت۷با آنها»، تاریخ اسلام، شمارۀ ۵۷.
  33. ــــــــــ (۱۴۰۰ ش)، مواجهۀ امامان شیعه با اباحه‏گری، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  34. حسین‏نژاد، مجتبی و علی‏اکبر ایزدی‏فر (۱۳۹۶ ش)، «وثاقت محمّد بن‏ سنان در ترازوی نقد و بررسی»، علوم حدیث، دورۀ ۲۲، شمارۀ ۸۴، صفحۀ ۱۲۸ -۱۵۸.
  35. حسینی، سید حیدر بن ابراهیم (۱۲۹۷ -۱۲۹۸ ق) البارقة الحیدریة (نسخۀ خطّی)، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ۲۰۸۵۰۱ (۱۷۳۳۶).
  36. حسینی بغدادی، محمّدجواد (۱۳۸۰ ش)، عبد اللّٰه بن سبأ واقعیت ناشناخته، مشهد: نشر هاتف.
  37. خدایاری، علی‏نقی (بهار ۱۳۹۴ش)، «رویکرد حدیثی سیّد حیدر آملی در جامع‏الأسرار»، حدیث‏پژوهی، سال هفتم، شمارۀ ۱۳.
  38. خدایی، احمد (۱۳۸۲ ش)، فرقۀ شیخیه، قم: دار العلم، ‏اوّل.
  39. خصیبى، حسین بن حمدان (۲۰۰۷ م)، سلسله تراث علوی: الهدایة الکبرى (ج۷)، تحقیق: ابوموسی الحریری، لبنان: دار لأجل المعرفة، ‏اوّل.
  40. خوانسارى، محمّدباقر بن زین العابدین (۱۳۹۰ ق)‏، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات‏، تحقیق: اسداللّٰه‏ اسماعیلیان، قم: دهاقانى (اسماعیلیان)‏.
  41. خوشناموند، پروانه (۱۳۹۵ش)، نقد عقاید اهل حق با تأکید بر مباحث غلو و تناسخ از منظر آیات و روایات، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصول الدین دزفول.
  42. خوشنویس، حمید (بهار ۱۳۸۳ ش)، «معرفی ردیه‏های نگاشته شده بر تصوّف»، آینۀ پژوهش، شمارۀ ۸۵.
  43. دلیر، نیره (۱۳۹۴ ش)، «تفویض غالیانه از جریان پیدایش تا سدۀ ششم هجری؛ با تأکید بر منابع اعتقادی -روایی و فرق‏نگاری»، تاریخ اسلام، شمارۀ ۱۹.
  44. دیرانی، خضر (۲۰۲۱ م)، الغلو فی الفکر الإسلامی، ‏دراسة فی المفهوم والضوابط والتطبیقات، الشیعة والسلف نموذجا، بیروت: ‏دار الولاء.
  45. ذاکری، محمّدتقی (۱۳۹۸ ش)، شلمغانی، از استقامت تا انحراف، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ.
  46. رازی، مرتضی بن داعی (۱۳۶۴ ش)، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر، ‏اوّل.
  47. رحمتی، محمّدکاظم (۱۳۸۵ ش)، «حسین بن حمدان خصیبی و اهمیت وی در تکوین نصیریه»، هفت‏آسمان، سال هشتم، شمارۀ ۳۰، صفحۀ ۱۷۳ -۲۰۸.
  48. رضوانی، علی‏اصغر (۱۳۹۰ش)، وهابیت و غلو، تهران: مشعر.
  49. زرجینی، رسول (۱۳۹۵ ش)، افراطیگری شیعی: مطالعه موردی هیئت دیوانگان حسین۷کاشان، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
  50. زکی‏زاده رنانی، علیرضا (بهار و تابستان ۱۳۹۱ ش)، «استثنای ابن ولید و تاثیر آن در اعتبار بصائر الدرجات»، حدیث حوزه، شمارۀ ۴.
  51. سبحانی، جعفر (بی‏تا)، بحوث فی الملل و النحل‏، قم: مؤسسة الإمام الصادق۷.
  52. سند بحرانى، محمّد (۱۴۳۲ ق)، الغلو و الفرق الباطنیة؛ روات المعارف بین الغلاة و المقصرة، به کوشش: حسن کاشانی– مجتبى اسکندری، قم: مکتبة فدک، ‏اوّل.
  53. سیستانی، سیّد محمّدرضا (۱۴۴۳ ق)، قبسات من علم الرجال، گردآوری و تنظیم: سید محمّد البکاء، بیروت: دار المؤرخ العربی.
  54. شیبی، کامل مصطفی (۱۳۵۹ ش)، تشیع و تصوّف تا آغاز سدۀ دوازدهم، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیر کبیر.
  55. شهبازی، فرزانه (۱۳۹۱ ش)، غلو و تقصیر از دیدگاه شیخ صدوق، شیخ مفید و علامه مجلسی، استاد راهنما: فروغ السادات رحیم‏پور، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
  56. شوبکی، محمود (۲۰۰۴ م)، «الصوفیة و التصوّف، عقائد الصوفیة أهم عقائد غلاة الصوفیة»، مجلة الجامعة الإسلامیة، شمارۀ ۱۲، غزه.
  57. شوشترى، محمّدتقى (۱۴۰۱ ق)، الأخبار الدخیلة، تعلیقات: على‏اکبر غفارى، تهران: مکتبة الصدوق‏، ‏اوّل.
  58. ــــــــــ (۱۴۱۹ ق)، قاموس الرجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ‏اوّل.
  59. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی (۱۳۷۸ ق)، عیون اخبار الرضا، تصحیح: سید مهدی لاجوردی، تهران: انتشارات جهان.
  60. شیخ طوسی، محمد بن الحسن (۱۴۱۱ ق)، الغیبة، قم: دار المعارف الاسلامیة.
  61. شیروانی تبریزی، میرزا شریف بن رضا (۱۳۹۶ ش)، مُرغم الغلاة، تصحیح: سمانه میرزایی، قم، رسالۀ سطح۳ حوزۀ علمیۀ خواهران.
  62. صافی گلپایگانی، لطف اللّٰه (۱۳۹۴ ش)، فخر دوران، قم: دفتر تنظیم و نشر آثار ‏آیة ‏اللّٰه صافی گلپایگانی.
  63. صالحی نجف‏آبادی، نعمت اللّٰه (۱۳۸۰ ش)، عصای موسی، تهران: معراج، ‏اوّل.
  64. صفری فروشانی، نعمت‏اللّٰه (۱۳۸۵ ش)، ارزیابی روایات و منابع مکتوب امامیه دربارۀ زندگی‏نامۀ امامان، رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
  65. ــــــــــ (۱۳۷۸ ش)، غالیان، کاوشی در جریان‏ها و برایندها، مشهد: آستان قدس رضوی، ‏اوّل.
  66. ــــــــــ (۱۳۹۶ ش)، «غلو»، چاپ شده در: دانش‏نامۀ امام علی۷(ج۳)، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
  67. صفری فروشانی، نعمت اللّٰه و رضا برادران (۱۳۹۵ ش)، «بررسی تحلیلی مهدی‏باوری در میان کیسانیان موعودگرا از وفات ابوهاشم (م ۹۸) تا انقراض نهایی»، انتظار موعود، شمارۀ ۵۳.
  68. ضیائی، علی‏اکبر (۱۳۹۶ ش)، سیر اندیشه در بستر زمان (ج۲: سوریه و لبنان)، تهران: انتشارات بین المللی امین.
  69. طاووسی، سعید (پیش از انتشار)، «مغیریه»، دانش‏نامۀ جهان اسلام.
  70. طاوسی، سعید و رسول جعفریان (۱۳۹۷ ش)، «بازپژوهی حیات علمی ابو العباس نجاشی و بررسی وثاقت وی»، کتاب قیّم، شمارۀ ۱۹.
  71. طهماسبی، ساسان (۱۳۹۴ ش)، «تقدّس و قدرت در دورۀ صفویه (جایگاه قدسی پادشاهان صفوی)»، شیعه‏شناسی، شمارۀ ۵۱.
  72. عادل‏زاده، علی و عمیدرضا اکبری (۱۴۰۱ ش)، «رمزواره‏های نصیری در الهدایة الکبری»، مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۱.
  73. عانی، علی جابر (۲۰۱۹ م)، تاریخ الطائفة العلویة النصیریة فی العراق، بغداد: دار المدینة المدورة.
  74. عثمان، هاشم (۱۴۳۲ ق)، الخصیبی: حیاته و آثاره و یلیه کتاب المائدة، بیروت: مؤسسة النور المطبوعات.
  75. عفیفی، فرج اللّٰه (۱۳۹۱ ش)، غلو‏پژوهی ابزار شیعه‏ستیزی، تهران: راه نیکان.
  76. غفوری‏نژاد، محمّد (۱۳۹۷ ش)، «تحلیل و ارزیابی تبیین‏های تاریخی -کلامی ناظر به متهمان به غلو»، علوم حدیث، شمارۀ ۹۰.
  77. فرج‏پور، علیرضا (۱۳۸۹ ش)، «اندیشۀ تفویض و آراى مفوضه؛ واکاوى یک خلط ناموفّق»، سفینه، شمارۀ ۲۷.
  78. فرایمن (فریدمن)، ارون (۱۳۸۶ ش)، «زندگی‏نامه حسین بن حمدان خصیبی، بنیان‏گذار فرقۀ نصیری -علوی»، ترجمه: محمّدحسن محمّدی مظفّر، هفت‏آسمان، سال نهم، شمارۀ ۳۳، صفحۀ ۱۳۷ -۱۷۰.
  79. قاضی، وداد (۱۹۷۴ م)، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، بیروت: دار الثقافة.
  80. قزوینی، علاء الدین(۲۰۰۱م)، مسائل عقائدیة فی الغلو والتفویض، الخلق والرزق، العلم بالغیب، الحقیقة المحمدیة، بیروت: دار المحجة البیضاء.
  81. کارشناس، علی (۱۳۹۴ ش)، تبیین اعتقادات و احکام فقهی علویان سوریه، قم: زمزم هدایت.
  82. کاشانی، محسن (۱۳۹۹ ش)، رابطۀ باورهای صوفیانه با اندیشۀ غالیانۀ ایران از سدۀ سوم تا نهم، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ فرق تشیع، دانشگاه ادیان قم.
  83. کاوند، علیرضا (۱۳۸۲ ش)، «شخصیت‏شناسی ابوالخطّاب»، حدیث اندیشه، شمارۀ ۵ و ۶.
  84. کشّی، محمّد بن عمر (۱۴۰۹ ق)، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، ‏اوّل.
  85. کلینی، محمّد بن یعقوب (۱۴۰۷ ق)، الکافی، علی‏اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چهارم.
  86. لایقی، محمّدرضا (۱۴۰۰ ش)، بررسی منظومۀ معرفتی رجب بُرسی و خاستگاه‏های آن در مسئله امامت، رسالۀ دکتری رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم.
  87. مجلسى، محمّد باقر بن محمّدتقی (۱۴۰۳ ق)، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت‏: دار احیاء التراث العربی‏، دوم.
  88. مرعشی، ملک محمّد (۱۳۹۱ ش)، غلوپژوهی: ابزار علم غیب‏زدائی از امامت، تهران:
    راه نیکان.
  89. ملکیان، محمّدباقر (۱۳۹۸ ش)، الغلو فی مصطلح الملل و النحل و الرجال، قم: معهد ادیب الفقه الجواهری.
  90. ــــــــــ (۱۴۴۰ ق)، «تأملات فی الکیسانیة»، العقیدة، شمارۀ ۱۶.
  91. موسوی، علیرضا (۱۳۹۷ ش)، «بررسی قرابت فکری صوفیه و شیخیه»، پژوهش کلام و ادیان، شمارۀ ۳.
  92. میرجعفری، حسین و دیگران (۱۳۸۵ ش)، «اندیشۀ غالیانه در طریقت صفوی»، اندیشۀ دینی، شمارۀ ۲۱.
  93. ناصری، طاهره (۱۳۹۴ ش)، تحلیل تطوّر گفتمان غلو در امامت در منابع شیعۀ امامیۀ اثنی عشری (قرن ۲ تا اواخر قرن ۵)، استاد راهنما: دکتر علی‏محمّد ولوی، رسالۀ دکتری دانشگاه الزهرا (س).
  94. نحوی، محمّدباقر (۱۳۹۱ ش)، غلوپژوهی یا امامت‏ستیزی، تهران: راه نیکان.
  95. Asatryan, Mushegh (2020), “Shiʿi Literature in the Late Ninth Century Isḥāq al -Aḥmar al -Nakhaʿī (d. 286) and His Writings”, Light upon Light; Essays in Islamic Thought and History, Leiden: Brill.
  96. Friedman, Yaron (2010), The Nuṣayri -Alawis, Leiden, Brill.
  97. Tendler Krieger, Bella (2012), Concealment and Revelation A Study of Secrecy and Initiation among the Nuṣayrī -Alawīs of Syria, PhD diss., Princeton University.
  98. Tucker, William F. (2008), Mahdis and Millenarians Shiit, Cambridge University Press.
  99. Wasserstorm, Steave (1985), “The Moving Finger Writes Mughira B. Said, Islamic Gnosis”, History of Religions, V. 85.