دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران
چکیده
حدیث «معرفت به نورانیّت» روایتی است طولانی از سخنان امیرالمؤمنین (ع) با سلمان و ابوذر که در آن به لزوم شناخت ظهور نورانی ایشان اشاره شده است. در این حدیث، مضامینی چون تناسخ اهل بیت(علیهم السلام] در کالبدهای گوناگون و نیز نقش‌آفرینی امیرالمؤمنین(ع) در رویدادهایی مانند: حمل نوح(ع) بر کشتی، بیرون کشیدن ابراهیم(ع) از آتش، عبوردادن موسی(ع) از دریا و نجات یونس(ع) از شکم ماهی دیده می‌شود. این روایت برای نخستین بار در مناقب علوی (5-6ق) آمده و از قرن یازدهم تاکنون مورد اعتنای عالمان بسیاری قرار گرفته و چندین شرح بر آن نوشته شده است. در دوره معاصر نیز مضامین این حدیث از سوی برخی شیعیان، صحیح و عالی خوانده شده است. این در حالی است که برخی چون محمدباقر مجلسی، سند آن را ضعیف و مضامینش را غریب دانسته‌اند. درون‌مایه‌هایی چنان بحث‌برانگیز و رویکردهایی چنین متفاوت، اهمیّت اعتبارسنجی متنی و سندی این حدیث را آشکار می‌سازد. با توجّه به شناخته‌شده‌بودن برخی از اصطلاحات و مضامین این روایت در میراث غلاتِ خَطّابی و غرابت آن‌ها در میراث حدیثی امامیّه به نظر می‌رسد این حدیث در پیوند با غالیان خطّابی پدید آمده باشد.
البرقی، أحمد بن محمد بن خالد (1371ق). المحاسن. تحقیق: جلال‌الدّین محدّث، قم: دارالکتب، الطبعة الثّانیة. الإسلامیّة.
التستری، محمدّتقی (1410ق). قاموس الرجال. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوز‌‌‌ه علمیّه قم، الطبعة الثّانیة.
التّعلیم الدّینی (2008م). سلسلة التراث العلوی(ج۹)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
الجسری، علی بن عیسی (2014م). رسالة التوحید فی العقیدة النصیریّة. تحقیق: رواء جمال علی، سلسلة مصادر العقیدة النصیریّة، الطبعة الأولی.
جعفر بن منصور الیمن، (1404ق). کتاب الکشف. تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الأندلس، الطبعة الأولی.
الجعفی، المفضّل بن عمر (2006م-الف). الرسالة المفضّلیة. سلسلة التراث العلوی (ج6)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2006م-ب). الصراط. سلسلة التراث العلوی (ج6)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
الجلی، أبو الحسین محمد بن علی (2006م-الف). باطن الصلاة. سلسلة التراث العلوی (ج2)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2006م-ب). رسالة الأندیة. سلسلة التراث العلوی (ج2)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
جهانبخش، جویا (1393ش). مأثورات در ترازو؛ گفتارها و جستارهائی دربار‌‌‌ه اخبار مشکوک و نقد و عیارسنجی أحادیث و مأثورات. تهران: نشر علم، چاپ اول.
الجوهرة الطالقانیّة (2008م)، سلسلة التراث العلوی (ج8)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
الحامدی، إبراهیم بن الحسین (1391ق). کتاب کنز الولد. تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار صادر، الطبعة الأولی.
حبیبی مظاهری، مسعود (1377ش). «ادریس بن حسن».ضمن جلد هفتم از دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
الحرّانی، حسن بن علی بن شعبة (2006م-الف). حقائق أسرار الدّین. سلسلة التراث العلوی (ج4)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2006م-ب). رسالة موضحة حقائق الأسرار. سلسلة التراث العلوی (ج4)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
الحرّانی، علی بن حمزة ابن شعبة (2006م). حجة العارف فی إثبات الحقّ علی المباین والمخالف. سلسلة التراث العلوی (ج4)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
الحرّانی، محمد بن شعبة (2006م). الأصیفر. سلسلة التراث العلوی (ج4)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
دانش شهرکی، حبیب اللّه؛ صفری فروشانی، نعمت اللّه؛ لایقی، محمدرضا (1400ش). «ارزیابی ابهامات دربار‌‌‌ه وجود تاریخی رجب برسی؛ متکلّم و عارف شیعی قرن هشتم و نهم». جستارهایی در فلسفه و کلام، سال پنجاه و سوم، شماره 106.
درویش شیرازی، محمد‌‌ها شم؛ پس‌کوهکی، میرزا ابوالحسن شیرازی؛ راز شیرازی، میرزا ابوالقاسم (1384ش). شرح و ترجمه منظوم حدیث غمامه و نورانیّت. تصحیح و توضیح: محمد خواجوی، شیراز: دریای نور، چاپ اول.
الذّهبی، شمس‌الدّین محمد بن أحمد (1405ق). سیر أعلام النبلاء. تحقیق: مجموعة من المحقّقین بإشراف الشیخ شعیب الأرناٶوط، بیروت: مٶسّسة الرّسالة، الطبعة الثّالثة.
ذهبی شیرازی، میرزا فتحعلی (1396ش). رساله در بیان معرفت به نورانیّت امیرالمٶمنین7. تصحیح: حسین نصیرباغبان، شرح: مرتضی کربلایی، تهران: ارمغان تاریخ، چاپ اول.
رحمان‌پور، فرهاد؛ حاجی اسماعیلی، محمدرضا (1396ش). «نگاهی به جریان انحرافی غلوّ در میان پیروان ائمّه:؛ بررسی نمونه‌هایی از احادیثِ مستمسک غالیان». فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث، سال سوم، شماره 11.
رحمتی، محمدکاظم (1386ش). «اثری کهن از میراث غلات». کتاب ماه دین، سال دهم و یازدهم، شماره 120 و 121 و 122.
سبزواری، هادی بن مهدی (1376ش). رسائل حکیم سبزواری. تحقیق: سیّد جلال‌الدّین آشتیانی، تهران: انتشارات اسوه، چاپ دوم.
الشّهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1387ق). الملل والنّحل. تحقیق: عبدالعزیز محمد الوکیل، القاهرة: مٶسّسة الحلبی، الطبعة الأولی.
الصفّار، محمد بن الحسن بن فروخ (1396ش). بصائر الدّرجات فی علوم آل محمد :. تحقیق: محمدکاظم محمودی، اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی‌حوز‌‌‌ه علمیّه قم، شعبه اصفهان، چاپ اول.
الصویری، علی بن منصور [بی‌تا]. الرّسالة النوریّة. سلسلة التراث العلوی (ج12)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
طاهرزاده، اصغر (1389ش). حقیقت نوری اهل البیت:. اصفهان: لب المیزان، چاپ اول.
الطبرانی، أبو سعید میمون بن القاسم (2006م-الف). الدّلائل فی المسائل. سلسلة التراث العلوی (ج3)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2006م-ب). الرسالة المرشدة. سلسلة التراث العلوی (ج3)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2006م-ج). مجموع الأعیاد. سلسلة التراث العلوی (ج3)، تحقیق: أبوموسی والشیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة.
____________ (2016م-الف). البحث والدّلالة فی مشکل الرّسالة. بی‌جا: المجموعة الکاملة لمٶلّفات الطائفة النصیریّة العلویّة.
القمی، علی بن إبراهیم (1404ق). تفسیر القمی. تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، قم: دارالکتاب، چاپ اول.
الکرمانی، محمد کریم (1442ق). شرح حدیث المعرفة بالنّورانیّة. تحقیق: أحمد بن الحسین العبیدان الأحسائی، بیروت: لجنة إحیاء تراث مدرسة الشیخ الأوحد الأحسائی.
الکشّی، محمد بن عمر (1409ق). اختیار معرفة الرّجال. اختیار محمد بن الحسن الطوسی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: مٶسّسه نشر دانشگاه مشهد.
الکلینی، محمد بن یعقوب (1429ق). الکافی. تحقیق: مرکز بحوث دارالحدیث، قم: دارالحدیث، چاپ اول.گودرزی، پروین (1386ش). «مرجئه». فصلنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، شماره 31.
المجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار، الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار:. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثّانیة.
_________(1378ش). العقائد. تحقیق: حسین درگاهی، تهران: مٶسّسه الهدی، چاپ اول.
المجلسی، محمدّتقی (1387ش) شرح خطبة البیان. میراث حوز‌‌‌ه اصفهان(ج5)، تحقیق: جویا جهانبخش، قم: مٶسّسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء 3، چاپ اول.
المسقس، یونس علی یونس حسین (2016م). مشکاة المصباح فی معرفة الأظلّة والأشباح. بی‌جا: المجموعة الکاملة لمٶلّفات الطائفة النصیریّة العلویّة.
المفید، محمد بن محمد (1413ق-الف). أوائل المقالات. تحقیق: فضل اللّه زنجانی، قم: دارالمفید، چاپ اول.
_________(1413ق-ب). الفصول المختارة. گزیننده: الشریف المرتضی، تحقیق: علی میرشریفی، نورالدّین جعفریان، محسن احمدی، و یعقوب جعفری، قم: دارالمفید، چاپ اول.
مقدّسی، یداللّه (1395ش). بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان:. قم: بوستان کتاب، چاپ دوم.
النجاشی، أحمد بن علی (1365ش). رجال النجاشی. تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوز‌‌‌ه علمیّه قم، الطبعة السّادسة.
نمازی شاهرودی، حسن (1422ق). مستطرفات المعالی. تهران: مٶسّسه نبأ، چاپ اول.
النوبختی، أبو محمد الحسن بن موسی (1395ش). فرق الشّیعة. تحقیق: محمدباقر ملکیان، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول.
النوری، علی (1385ش). شرح حدیث النّورانیّة. تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، میراث حدیث شیعه دفتر پانزدهم، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم: مٶسّسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول.
خوروش, امیرحسن. (1402). اعتبارسنجی حدیث «معرفت به نورانیّت» با نگاه به میراث حدیثی غالیان و امامیان. نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 18(36), 79-112.
MLA
امیرحسن خوروش. "اعتبارسنجی حدیث «معرفت به نورانیّت» با نگاه به میراث حدیثی غالیان و امامیان". نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 18, 36, 1402, 79-112.
HARVARD
خوروش, امیرحسن. (1402). 'اعتبارسنجی حدیث «معرفت به نورانیّت» با نگاه به میراث حدیثی غالیان و امامیان', نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 18(36), pp. 79-112.
VANCOUVER
خوروش, امیرحسن. اعتبارسنجی حدیث «معرفت به نورانیّت» با نگاه به میراث حدیثی غالیان و امامیان. نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 1402; 18(36): 79-112.
)