دانش‌آموخته سطح دو حوزه علمیه قم؛ دانشجوی دکتری دانشگاه قرآن و حدیث؛پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث
چکیده
در آیات ۱۲۴ و ۱۲۵ سوره آل‌عمران به وعده امداد الهی با سه و پنج هزار فرشته اشاره شده است. این آیات که پس از یادآوری نصرت الهی در جنگ بدر و در میان آیات مربوط به جنگ احد قرار دارند، محل اختلاف نظر درباره زمان صدور وعده‌ها، چگونگی تحقق آنها و زمان نزول آیات (قبل یا بعد از احد) شده‌اند. روایات تفسیری و نظرات مفسّران نیز در این زمینه متنوّع‌اند و با بعضی از این فرضیّه‌ها همپوشانی دارند. این تنوّع، موجب شده که درک روشنی از وعده امداد الهی در این جنگ‌ها حاصل نشود این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی-تحلیلی، فرضیه‌های سازگار با آیات را بررسی و دیدگاه‌ها را در سه محور «صدور هر دو وعده در بدر»، «صدور هر دو وعده در احد» و «صدور وعده نخست در بدر و وعده دوم در احد» دسته‌بندی کرده است.
آلوسی، محمود بن عبداللّه (1415 ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السّبع المثانی (تفسیر الآلوسی). تحقیق: علی عبدالباری عطیّة، بیروت: دار الکتب العلمیّة، چاپ اوّل.
ابن ابی حاتم، أبو محمّد عبدالرّحمن (1419ق). تفسیر القرآن العظیم مسنداً عن رسول اللّه و الصّحابة و التّابعین (تفسیر ابن أبی حاتم). تحقیق: أسعد محمّد الطیّب، ریاض: مکتبة نزّار مصطفى الباز، چاپ سوم.
ابن جوزی، عبدالرّحمان بن علی (1422 ق). زاد المسیر فی علم التفسیر. تحقیق: عبدالرّزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربیّ، چاپ اوّل.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (1420ق). التّحریر و التّنویر. بیروت: مؤسّسة التاریخ، چاپ اول.
ابن هشام، عبدالملک (1375ق). السّیرة النّبویّة. تحقیق: مصطفی السَّقا و دیگران. بیروت: دار المعرفة.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408 ق). رَوض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن (تفسیر ابوالفتوح رازی). تصحیح: محمّدجعفر یاحَقّی و محمّدمهدی ناصح. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیّة، چاپ اوّل.
ابوحیّان اندلسی، محمّد بن یوسف (1420 ق). البحر المحیط فی التّفسیر. تحقیق: صِدقی محمّد جمیل، بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل.
بغوی، حسین بن مسعود (1420 ق). معالم التّنزیل (تفسیر البغوى). تحقیق: عبدالرّزاق المهدى، بیروت: دار احیاء التّراث العربىّ، چاپ اوّل.
بلخی، أبوالحسن مُقاتل بن سلیمان (1423 ق). تفسیر مُقاتل بن سلیمان. تحقیق: عبداللّه محمود شحّاته، بیروت: دار إحیاء التّراث العربیّ، چاپ اوّل.
ثعلبی، ابو اسحاق احمد بن محمد (1422 ق). الکشف و البیان (تفسیر الثّعلبی). تحقیق: ابو محمد بن عاشور، بیروت: دار إحیاء التّراث العربىّ، چاپ اوّل.
خطیب، عبدالکریم (1424 ق). التّفسیر القرآنیّ للقرآن. بیروت: دار الفکر العربیّ، چاپ سوم.
دروزة، محمد عزّة (1421 ق). التّفسیر الحدیث: ترتیب السّور حسب النّزول. بیروت: دار الغرب الإسلامیّ، چاپ دوم.
دینوری، عبداللّه بن محمد (1424 ق). الواضح فى تفسیر القرآن الکریم (تفسیر ابن وهب). بیروت: دار الکتب العلمیّة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اوّل.
رشیدرضا، محمّد بن على‌رضا (1414 ق). تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المَنار). بیروت: دار المعرفة، چاپ اوّل.
رضایی اصفهانی، محمّدعلی و همکاران (1387 ش). تفسیر قرآن مِهر. قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اوّل.
زجاج، إبراهیم بن السّری (1408 ق). معانی القرآن و إعرابه. تحقیق: عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت: عالم الکتب، چاپ اوّل.
زمخشری، محمود بن عمر (1407 ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التّنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التّأویل (تفسیر الزّمخشری). تصحیح: مصطفی حسین أحمد، بیروت: دار الکتاب العربىّ، چاپ سوم.
سبزواری، محمد (1406 ق). الجدید فى تفسیر القرآن المجید. بیروت: دار التّعارف للمطبوعات، چاپ اوّل.
سمرقندی، نصر بن محمّد (1416 ق). بحر العلوم (تفسیر السّمرقندی). تحقیق: عمر عمروی. بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل.
سیوطی، عبدالرّحمن بن أبی بکر (1403 ق). الدّر المنثور فی التّفسیر المأثور. تحقیق: دار الفکر، بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل.
شیخ زاده، محمد بن مصطفى (1419 ق). حاشیة محیى الدّین شیخ زاده على تفسیر القاضى البیضاوى. تصحیح: محمد عبدالقادر شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیّة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اوّل.
صاوی، احمد بن محمد (1427 ق). حاشیة الصّاوی على تفسیر الجلالین. تصحیح: محمد عبدالسّلام شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیّة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ چهارم.
طباطبائی، سید محمّدحسین (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
طبرانی، سلیمان بن أحمد (2008 م). التّفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (تفسیر الطّبرانى). تحقیق: هشام بن عبد الکریم بدرانى موصلى، اردن: اِربِد: دار الکتاب الثّقافیّ، چاپ اوّل.
طبرسی، فضل بن الحسن (1372 ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: سیّد هاشم رسولی و فضل اللّه یزدی، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم.
طبری، محمّد بن جَریر (1412 ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطّبرى). بیروت: دار المعرفة، چاپ اوّل.
طوسی، محمّد بن الحسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: أحمد حبیب قصیر العاملی و شوقی الأمین، لبنان: دار الإحیاء التّراث العربیّ.
علوان، نعمة اللّه بن محمود (1999 م). الفواتح الإلهیّة و المفاتح الغیبیّة: الموضّحة للکلم القرآنیّة و الحکم الفرقانیّة. قاهره: دار رکابی للنّشر، چاپ اوّل.
عیّاشی، محمّد بن مسعود (1380 ق). تفسیر العیّاشی. تحقیق: السیّد هاشم الرّسولی، تهران: المکتبة العلمیّة، چاپ اوّل.
فخر رازی، محمّد بن عمر (1420 ق). مفاتیح الغیب (التّفسیر الکبیر = تفسیر الفخر الرّازی). بیروت: دار الفکر، چاپ سوم.
قرطبی، محمّد بن أحمد (1405 ق). الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القُرطُبی). تحقیق: أحمد عبدالعَلیم البَردونی، أبو إسحاق إبراهیم أطفیش، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی، چاپ دوم.
کاشفی، حسین بن علی (بی‌تا). تفسیر حسینى (مواهب علّیّه). اهتمام: احمد بن عبدالرّحیم شاه ولىاللّه، سراوان: کتابفروشى نور، چاپ اوّل.
کلینی، محمّد بن یعقوب (1363 ش). الکافی. تحقیق: علی‌اکبر غفّاری، تهران: دار الکتب الإسلامیّة، چاپ سوم.
ماتُریدی، محمّد بن محمّد (1426 ق). تأویلات أهل السّنة (تفسیر الماتُریدى). تحقیق: مجدی باسلوم، بیروت: دار الکتب العلمیّة، چاپ اوّل.
محلّى، محمد بن احمد و عبدالرّحمن بن ابی بکر (1416ق). تفسیر الجلالین. بیروت: مؤسّسة النّور للمطبوعات، چاپ اوّل.
مطهری، مرتضی (1372 ش). امدادهای غیبی در زندگی بشر. تهران: صدرا، چاپ اوّل.
مکارم شیرازى، ناصر و دیگران (1371 ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیّة، چاپ دهم.
مهائمی، علی بن احمد (1403 ق). تبصیر الرّحمن و تیسیر المنّان. بیروت: عالم الکتب، چاپ دوم.
میانجی ملکى، محمّدباقر (1414 ق). مناهج البیان فى تفسیر القرآن. تهران: مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامیّ، چاپ اوّل.
ناصحی، محمدحسن (1387 ش). امدادهای غیبی از نگاه قرآن. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم، چاپ اوّل.
واقدی، محمد بن عمر (1409 ق). المغازی. تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم.
حیدری‌راد، طیّبه (1399ش). «حوزه معنایی امداد در قرآن: میدان معنایی امداد الهی توسط فرشتگان». مطالعات قرآنی‌نامه جامعه، شماره 135، ص 101 - 122؛
شاکر، محمدتقی و قیّوم‌زاده، محمود (1393 ش). «فرشته و نقش آن در امداد الهی از منظر مفسّران». مطالعات تفسیری. شماره 18، ص 95 -118.
عطاءاله, محسن. (1403). فرضیّه‌ها و دیدگاه‌های مرتبط با وعده امداد الهی به واسطه فرشتگان در جنگ‌های بدر و احد. نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 19(37), 252-272.
MLA
محسن عطاءاله. "فرضیّه‌ها و دیدگاه‌های مرتبط با وعده امداد الهی به واسطه فرشتگان در جنگ‌های بدر و احد". نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 19, 37, 1403, 252-272.
HARVARD
عطاءاله, محسن. (1403). 'فرضیّه‌ها و دیدگاه‌های مرتبط با وعده امداد الهی به واسطه فرشتگان در جنگ‌های بدر و احد', نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 19(37), pp. 252-272.
VANCOUVER
عطاءاله, محسن. فرضیّه‌ها و دیدگاه‌های مرتبط با وعده امداد الهی به واسطه فرشتگان در جنگ‌های بدر و احد. نیم سالنامه علمی-ترویجی حدیث و اندیشه, 1403; 19(37): 252-272.
)