عقل اجتهادی در بین فریقین

نوع مقاله : نشریه حدیث و اندیشه

نویسنده

پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه

چکیده

ظرفیت آموزه‌های اسلام برای بارور نمودن اندوخته‌های عقل امری تردید ناپذیر است. بعد از دوران رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اجتهاد به عنوان یکی از روش‌های راه یابی به تعالیم اسلام رسمیت یافت. در قرن دوم بحث و جنجال پیرامون عقل اجتهادی و دایرۀ حجیت آن، بین فریقین اوج گرفت. بعد از ورود شیعیان به دوران غیبت معصومان، این بحث در اهل تسنن تثبیت شد و اختلاف به بدنۀ عالمان شیعی تسری پیدا کرد. در این نوشتار درصددیم ابتدا خواستگاه بروز و ظهور این بحث را واکاوی کنیم و بعد از تصویرسازی اجمالی از سرنوشت عقل اجتهادی در بین اهل سنت، اتهامات وارد بر گرایش اعتزال و فربگی دلیل عقلی در مدرسۀ بغداد را بررسی کنیم. ادعاء اینست که تفسیر نادرست سخنان بزرگانی نظیر شیخ مفید و سید مرتضی در این اتهام نقش بسزائی دارد و عقل اجتهادی هرگز در اندیشه آنان به عنوان منبع دین مطرح نبوده است.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان، (1395ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، حیدرآباد دکن: بی نا.
  2. ابن حزم، ابومحمد علی، (1379ق)، مخلص ابطال القیاس، تحقیق: سعید افغانی، دمشق: جامع دمشق.
  3. ابن حنبل، احمد، (بی تا)، مسند أحمد، بیروت: دار صادر.
  4. ابن سعد، محمد، (بی تا)، الطبقات الکبری (ج 5)، بیروت: دار صادر.
  5. ابن سعید، احمد، (بی تا)، الأحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: احمد شاکر، قاهره: عاصمه.
  6. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، (1379ق)، مناقب آل أبی‏طالب، قم: علامه.
  7. ‏ابن طاووس، (1420 ق)، طرف من الأنباء و المناقب‏، تحقیق: قیس عطار، مشهد: تاسوعا.
  8. ابن کثیر، اسماعیل، (1388ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  9. ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی، (1402ق)، مختصر تاریخ دمشق، دمشق: دار الفکر.
  10. ابن ندیم (1416ق)، الفهرست، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  11. ابوزهره، محمد، (1367ق)، الإمام الشافعی، ؟: دار الحمامی.
  12. ابوزهره، محمد، (بی تا)، تاریخ المذاهب الإسلامیّة، قاهره: دار الفکر العربی.
  13. اخوان، محمد، (1382)، «کلینی و عقل‏گرایی»، آیینۀ پژوهش، سال ؟، شمارۀ 81.
  14. اذکایی، پرویز و دیگران، (1372ش)، دایرة‏المعارف تشیع، تهران: سازمان دایرةالمعارف تشیع.
  15. استرآبادی، محمدامین، (1424ق)، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
  16. امیربادشاه الحنفی، محمدأمین بن محمود البخاری، (1417 ق)، تیسیر التحریر، بیروت: دار الفکر.
  17. انصاری، مرتضی، (1428 ق)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  18. بخاری، علاء‏الدین، (بی تا)، کشف الأسرار شرح أصول البزدوی، قم: دار الکتاب الإسلامی.
  19. بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
  20. بغدادى (خطیب)، احمد بن علی بن ثابت، (1417ق)، تاریخ بغداد، بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
  21. بغدادى (خطیب)، احمد بن علی بن ثابت، (1974م)، تقیید العلم، تحقیق: یوسف العش،
    بی جا: دار احیاء السنه النبویه.
  22. بهشتی، ابراهیم، (1390ش)، اخباری‏گری (تاریخ و عقاید)، قم: دار الحدیث.
  23. تهرانی، شیخ آقا بزرگ، (1408ق)، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، قم: اسماعیلیان.
  24. جابری، علی‏حسین، (1367ق)، الفکر السلفی عند الشیعه الاثناء عشریه، قم: دار احیاء الأحیاء.
  25. حر عاملی، محمد بن حسن بن على، (1409ق)، وسائل الشیعة، قم: ‏مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
  26. حلی، حسن بن یوسف، (1380ش)، تهذیب الوصول، لندن: مؤسسة الإمام علیّ†.
  27. حلی، حسن بن یوسف، (1381ق)، خلاصة الأقوال، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه.
  28. حلی، حسن بن یوسف، (1404)، مبادیء الوصول، قم: المطبعه العلمیه.
  29. حلی، محمد بن إدریس، (1411ق)، مستطرفات السرائر، قم: مؤسسۀ انتشارات اسلامى.
  30. حلی، محمد بن إدریس، (1414ق)، السرائر، قم: جامعة مدرسین.
  31. خالقی، محمدهادی، (؟)، «پیشینۀ فرهنگی ـ تمدنی قم»، مجموعه مقالات کنگرۀ بزرگداشت حضرت فاطمه معصومهƒ (ج 2)، قم: ؟.
  32. الخضری، محمد، (1385 ق)، تاریخ التشریع الإسلامی، قاهره: الاستقامه.
  33. دارمی، (1349ق)، سنن الدارمی (ج 1)، دمشق: مطبعه الاعتدال.
  34. دینوری، ابن قتیبه، (1960م)، الأخبار الطوال، قاهره: ‏دار احیاء الکتب العربی.
  35. ذهبی، محمد بن احمد و عبدالسلام علوش، (بی تا)، احکام الرجال فی میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت: دار الفکر.
  36. ذهبی، محمد بن احمد، (1376ق)، تذکره الحفاظ، بیروت: ‏دار احیاء التراث العربی.
  37. ذهبی، محمد بن احمد، (1406ق)، سیر أعلام النبلاء، بیروت: ‏مؤسسه الرسالة.
  38. ذهبی، محمد بن احمد، (1414ق)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الارنؤوط، بیروت: مؤسسة الرساله.
  39. رشدی، محمد عرسان علیان، (2008م)، دلیل العقل عند الشیعة الإمامیّة، بیروت: مرکز الحضاره لتنمیه الفکر الاسلامی.
  40. رشید رضا، محمد، (بی تا)، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار) (ج ۵)، بیروت: دار المعرفة.
  41. زهری، خالد، (1386)، «گفتمان اجماع و تقریب بین مذاهب اسلامی»، اندیشۀ تقریب، سال سوم، شمارۀ 13.
  42. سیوطی، عبدالرحمان، (1421ق)، الاتقان، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  43. شافعی، محمد بن ادریس، (بی تا)، الرسالة، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت: المکتبه العلمیه.
  44. شرف‏الدین، عبدالحسین، (1386ق)، النص و الإجتهاد، بیروت: مؤسسه الأعلمی.
  45. شکوری، ابوالفضل، (1371ش)، «درنگی در روش فقهی شیخ مفید»، آینۀ پژوهش، سال ؟، شمارۀ 17.
  46. شهرستانی، أبوالفتوح محمد بن عبدالکریم، (1395ق)، الملل و النحل، بیروت: ‏دار المعرفه.
  47. شوکانی، محمد بن عبداللّٰه، (1356)، ارشاد الفحول، مصر: مطبعة مصطفی البابی.
  48. صدر، سید محمدباقر، (1379ش)، معالم الجدیدة، قم: کنگرۀ شهید صدر.
  49. صفری فروشانی، نعمت‏اللّٰه، (1379ش)، «؟»، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، سال یکم، شمارۀ 4.
  50. طبرانی، سلیمان بن احمد، (1415ق)، المعجم الاوسط، قاهره: دار الحرمین.
  51. طبری، محمد بن جریر، (1387ق)، تاریخ الطبری، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  52. طوسى، محمد بن حسن، (1417ق)، العده فی اصول الفقه، قم: محمدتقی علاقه‏بندیان.
  53. طوسى، محمد بن حسن، (بی تا)، فهرست، نجف: المکتبة المرتضویة.
  54. عزتی، عزت‏اللّٰه، (1371)، ژئوپولیتیک، تهران: سمت.
  55. غزالی، ابوحامد، (1356ق)، المستصفی، تحقیق: مصطفی محمد، ؟: ؟.
  56. فرحان، عدنان، (1428ق)، أدوار الإجتهاد عند الشیعة الإثنا عشریه، قم: المرکز العالمی للداراسات الإسلامیه.
  57. فرحان، عدنان، (1429ق)، الاجتهاد عند الشیعة الإمامیه، بیروت: دار السلام.
  58. قاری الحنفی، علی، (بی تا)، شرح مسند أبی‏حنیفه، قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
  59. قمى، على بن ابراهیم، (1367ش)، تفسیر قمى، تحقیق: سید طیب موسوى جزایرى، قم: دار الکتاب.
  60. کرکی عاملی، حسین بن شهاب‏الدین، (۱۳۵۶ش)، هدایه الابرار الی طریق الائمه الاطهار، تحقیق: رئوف جمال‏الدین، بغداد: مکتبه الوطنیه.
  61. کلینی، محمد بن یعقوب، (1365ش)، الکافی، تحقیق: علی‏اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  62. مجلسی، محمّدباقر، (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  63. محقق حلّی، جعفر بن حسن، (1423ق)، معارج الأصول، لندن: مؤسسه امام علی†.
  64. مظفر، محمّدرضا، (1387ش)، اصول الفقه، تعلیق: عباس‏علی زارعی، قم: بوستان کتاب.
  65. مظفر، محمّدرضا، (1421)، اصول الفقه، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  66. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، (1413ق)، المسائل السرویه (عدّة رسائل للشیخ المفید، أجوبة المسائل السرویّه)، تحقیق: عبدالحمید صائب، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
  67. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، (1413ق)، اوائل المقالات، تصحیح: ابراهیم انصاری، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
  68. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، (1413ق)، جوابات اهل ‏الموصل فی العدد و الرؤیه، تحقیق: مهدی نجف و محمّد حسون، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
  69. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، (1413ق)، مختصر التذکرة، قم: کنگرۀ شیخ مفید.
  70. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان، (1417ق)، تصحیح الاعتقاد، تحقیق: عده من المحققین، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
  71. مکی، الموفق بن احمد (1401ق)، مناقب أبی‏حنیفه، بیروت: دار الکتب العربی.
  72. موسوی بجنوردی، سید کاظم، (1375ش)، دایرة‏المعارف بزرگ اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی ـ انتشاراتی حیان.
  73. موسوی، علی بن الحسین، (1410ق)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم.
  74. میرخانی، عزت‏السادات، (1382)، «شیوه‏های اجتهاد پویا در آموزه‏های امامان معصوم‰»، فقه و حقوق خانواده، سال ؟، شمارۀ 29.
  75. میرخانی، عزت‏السادات، (1385)، «امام صادق† و نظام‏سازی در اجتهاد»، فقه و حقوق خانواده، سال ؟، شمارۀ 44.
  76. نجاشی، احمد بن على، (1407ق)، رجال، قم: جامعۀ مدرسین.
  77. نشار، علی سامی، (1971م)، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، اسکندریه: منشأة المعارف.
  78. نیومن، ؟.
  79. وحید بهبهانی، محمّدباقر بن محمداکمل، (1415ق)، الفوائد الحائریه، تحقیق: گروهی از محققان، قم: مجمع الفکر الاسلامی.