استادیار گروه حدیث، دانشکده علوم و معارف حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.
چکیده
برخی باورها، در زمان معصومان علیهم السلام به ایجاد پرسش و عرضه انجامیده است و احادیث حاوی پاسخ امامان، خود به مثابه راهکاری حلی هستند که باور صحیح را در این حوزه می‌نمایانند. در این میان، روایاتی به چشم می‌خورند که پذیرش ظاهر آنها، مشکل است. از یک سو متعارض با باورها هستند و از دیگر سو، به سبب کثرت نقل، اعتبار منابع و ... نمیتوان از آنها به راحتی گذشت. تفسیرهای متعدد از «مشهور فریقین» که بر«خداانگاری آفرینشِ صورت انسان» دلالت دارد، موجب شده این روایات در زمره روایات متعارض جای گیرند. نوشتار حاضر با تحلیل اسناد، التفات به خاستگاه صدوری، اعتبارسنجی منابع و نیز تحلیل روش‌های حلی محدثان فریقین، سعی دارد به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، وجوه معنایی و راهکارهای حلّیِ تعارض در این احادیث را بیان نماید که ثمرۀ آن، دستیابی به رویکردهایی از پذیرش تا انکار است که اغلب با هدف سازواری با باورهای کلامی سامان یافته است.
آذرخشی، مصطفی و منصور پهلوان، (1389)، «تحقیق در متن و اسناد حدیث «إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ» و نقد دیدگاه ابن عربی»، پژوهشهای قرآن و حدیث، سال چهل و سوم، شمارۀ ٢، صص 11ـ34.
آمدى، سیفالدین، (1423)، أبکار الأفکار فی أصول الدین، قاهره: ؟.
البانی، (1413)، کتاب السنه لحافظ ابیبکر عمرو بن خالد، بیروت: المکتب الاسلامی.
بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401)، صحیح البخاری، إستانبول: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
بغدادی، اسماعیل باشا، (1339)، إیضاح المکنون، تصحیح: رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بن باز، عبدالعزیز، (1416)، مجموعة فتاوی، ریاض: دار الوطن.
پاکتچی، احمد، (1393)، «احادیث آفرینش آدم «علی صورته»: چالشهای فهم در سدههای دوم و سوم هجری»، مجلۀ مطالعات فهم حدیث، دورۀ اول، شمارۀ 1، صص 9 ـ
تورات، (1904)، تحقیق و ترجمه: سید ابوالفضل ساقی، لندن: Unwin Brothers.
جزایری، سید نعمتاللّٰه، (1417)، نور البراهین، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
جوینى، عبدالملک، (1416)، الإرشاد إلى قواطع الأدلة فی أول الاعتقاد، بیروت: ؟.
حمیدی، عبداللّٰه بن زبیر، (1409)، المسند، تحقیق و تعلیق: حبیبالرحمان الأعظمی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خمینى، سید روحاللّٰه، (بی تا)، شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
دینوری، ابن قتیبة، (بی تا)، تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ذهبی، شمسالدین، (1407)، تاریخ الاسلام، بیروت: دار الکتاب العربی.
ذهبی، شمسالدین،(1413)، سیر أعلام النبلاء، إشراف و تخریج: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ذهبی، شمسالدین، (بی تا)، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
سبحانی، جعفر، (1419)، الحدیث النبوی بین الروایة و الدرایة، قم: مؤسسة الإمام الصادق.
سبزوارى، ملاهادی، (1383)،أسرار الحکم، قم: ؟.
سقاف، حسن بن علی، (1410)، فتح المعین، الأردن: مکتبة الإمام النووی.
سید مرتضى، علی بن الحسین، (1325)، الأمالی، تصحیح و تعلیق: السید محمد بدرالدین النعسانی الحلبی، قم: منشورات مکتبة آیةاللّٰه العظمى المرعشی النجفی.
سید مرتضى، علی بن الحسین، (1405)، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: السید مهدی رجایی، قم: دار القرآن کریم.
سید مرتضى، علی بن الحسین، (1409)، تنزیه الأنبیاء، بیروت: دار الأضواء.
شاکر سلماسی، مجید، (1393)، «بررسی سندی و دلالی روایت "إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ"»، سفینه، سال دوازدهم، شمارۀ 45، صص52 ـ 58.
شرفالدین عاملی، سید عبدالحسین، (بی تا)، ابوهریره، قم: انصاریان.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (بی تا)، الملل و النحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
شهید ثانی، زینالدین بن علی، (1408)، الرعایة فی علم الدرایة، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم: مکتبة آیةاللّٰه العظمى المرعشی النجفی.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، (1366)، شرح أصول الکافی، تهران: ؟.
صدوق، محمد بن علی، (1404)، عیون أخبارالرضا، تصحیح و تعلیق و تقدیم: الشیخ حسین الأعلمی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
صدوق، محمد بن علی، (بی تا)، التوحید، تصحیح و تعلیق: السید هاشم الحسینی الطهرانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة.
صفدرتبار، صفر، (1387)، «خداگونگی انسان در آفرینش»، ماهنامۀ علمی ـ ترویجی معرفت، سال هفدهم، شمارۀ 9 (پیاپی 132)، صص 91 ـ 106.
صمدانیان، محسن و سمانهالسادات آقادادی، (1398)، «روایتشناسی حدیث «إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ» و چگونگی بازتاب آن در متون منثور سنت اول عرفانی»، پژوهشنامۀ عرفان، سال ؟، شمارۀ 20، صص 65 ـ 90.
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، تحقیق: حبیبالرحمان الأعظمی، بی جا: منشورات المجلس العلمی.
طباطبایی، سید محمدکاظم، (1396)، درآمدی بر فهم احادیث مشکل، قم: دار الحدیث.
طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، (بی تا)، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
)