قُرب و بُعد علم کلام و حدیث در حوزه علمیّه قم دوم (سده چهاردهم شمسی)

نوع مقاله : همایش یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیّه قم

نویسنده

استاد گروه کلام و رئیس دانشکده علوم و معارف اسلامی دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

حوزه «قم دوم» که در اوائل قرن چهاردهم هجری شمسی در مرکز فلات ایران و در شهری که حدود هشت قرن پیش از آن حوزه ی علمیه ای پربار و پررونق داشت ، بنیان گذاشته شد از حیث فقه محور بودن ، استمرار حوزه نجف بود و همین امربا عث شد تا جایگاه مباحث کلامی و حدیثی و هم چنین رابطه این دو در پرده ای از ابهام قرار بگیرد و این سوال مطرح شود که در حوزه نوپدید قم ،علم کلام با حدیث چه نسبتی داشته و رابطه این دو به چه شکل رقم خورده است ؟ درپاسخ جویی این سوال با استفاده از روش داده پردازی کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، گزارش های مختلفی که درباره زندگی استادان و نویسندگان نامی این حوزه و نگاشته های صدسال اخیرشان ،نوشته شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که دو علم یاد شده دو دوره متناوب را در حوزه معاصر قم طی کرده اند؛ در دوره اول کلام با فاصله از حدیث زمینه غربت حدیث را فراهم ساخته و در دوره دوم به قرابت با حدیث و هم افزایی با آن پرداخته است .

کلیدواژه‌ها


  1. بخارى، محمّد بن اسماعیل (۱۴۱۰ ق)، صحیح البخاری، قاهره: جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیة، لجنة إحیاء کتب السنة، دوم.
  2. برقعی، سیّد ابوالفضل (۱۳۸۸ ش)، درسی از ولایت، بی‏جا: بی‏نا.
  3. برقعی قمی، سیّد ابوالفضل (الف ۱۳۹۴ ش)، قرآن برای همه، اختصار و مقدمه: عبداللّٰه حیدری، بی‏جا: بی‏نا (بارگذاری‏شده در پایگاه اینترنتی کتابخانۀ عقیده: aqeedeh.com).
  4. برقعی قمی، سیّد ابوالفضل (ب ۱۳۹۴ ش)، گزیده‏ای از زندگی‏نامۀ سیّد ابوالفضل برقعی به قلم خود نویسنده، اختصار و مقدمه: عبداللّٰه حیدری، بی‏جا: بی‏نا (بارگذاری‏شده در پایگاه اینترنتی کتابخانۀ عقیده: aqeedeh.com).
  5. تصدیقی شاهرضایی، علی (اسفند ۱۳۹۳)، «نقدِ دیدگاه و عملکرد جریان قرآنیان شیعه»، مجلۀ معارف، شمارۀ ۱۰۷.
  6. تصدیقی شاهرضایی، علی و سیّد رضا مؤدب (پاییز و زمستان ۱۳۹۳)، «نقد دیدگاه روش تفسیر قرآن به قرآن قرآنیان شیعه»، پژوهش دینی، دورۀ ۱۴، شمارۀ ۲۹.
  7. تقوی، سیّد صادق (۱۳۲۶ ش)، یک روش جدید و علمی برای از بین بردن کلیه اختلافات جزئی مسلمانان، بی‏جا: بی‏نا.
  8. جعفری، مائده، عبدالمجید طالب‏تاش، فیض اللّٰه اکبری دستک (پاییز و زمستان ۱۴۰۰)، «نقد و بررسی دیدگاه حیدرعلی قلمداران در مسئلۀ امامت حضرت علی۷»، مجلۀ پژوهش دینی دورۀ ۲۰، شمارۀ ۴۳.
  9. جعفریان، رسول (۱۳۹۲)، جریان و سازمان‏های مذهبی -سیاسی ایران، تهران: نشر علم، دوم.
  10. جمعی از پژوهشگران حوزۀ علمیۀ قم (۱۳۷۹)، گلشن ابرار، زیر نظر: پژوهشکدۀ باقرالعلوم۷وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، قم: نشر معروف.
  11. خرقا‏نی‏، اسداللّٰه‏ (۱۳۱۵)، محو الموهوم‏ و صحو المعلوم‏ یا‏ راه‏ تجدید عظمت‏ و قدرت‏ اسلامی‏، بی‏جا: بی‏نا.
  12. دهقانی رضا و جواد علیپور سیلاب (پاییز و زمستان ۱۳۹۲)، «اصلاح دینی دورۀ پهلوی ‏اوّل با تکیه بر آراء شریعت سنگلجی»، تاریخ‏نامۀ ایران بعد از اسلام، سال چهارم، شمارۀ ۷.
  13. راوندی، مرتضی (۱۳۵۴)، تاریخ اجتماعی ایران (۳جلد)، تهران: امیر کبیر.
  14. ربانی‏گلپایگانی، علی (۱۳۷۸)، الالهیات فی مدرسه اهل البیت:، قم: لوح محفوظ، ‏اوّل.
  15. رحمان‏ستایش، محمّدکاظم (۱۳۸۴)، «جامع ‏أحادیث الشیعة فی أحکام الشریعة»، چاپ شده در: دانش‏نامۀ جهان اسلام (جلد ۹)، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
  16. رضوی، رسول (۱۳۹۳)، کتاب‏شناسی احادیث اعتقادی، قم: دارالحدیث، ‏اوّل.
  17. ــــــــــ (۱۳۹۶)، تاریخ کلام امامیه، حوزه‏ها و جریان‏های کلامی، قم: دارالحدیث، ‏اوّل.
  18. روحانی، مقداد (مرداد ۱۳۸۴)، «مأمور "انجمن سری" در نجف: نگاهی به زندگی و فعالیت‏های سیّد اسداللّٰه خرقانی»، زمانه، سال چهارم، شمارۀ ۳۵.
  19. زارع، حامد (آبان ۱۳۹۴)، «کدام بازگشت به قرآن»، ماه‏نامۀ مهرنامه، سال ششم، شمارۀ ۴۴.
  20. سنگلجی، شریعت (۱۳۴۵)، کلید فهم قرآن، بانضمام براهین القرآن، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانش، پنجم.
  21. شعار، یوسف (۱۳۶۹ ش)، تفسیر آیات مشکله، تهران: مجلس تفسیر قرآن.
  22. صافی گلپایگانی، لطف اللّٰه (۱۳۷۲ ش)، الهیات در نهج البلاغه، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم و دفتر انتشارات اسلامی.
  23. صافی گلپایگانی، لطف اللّٰه (۱۳۸۰)، منتخب الأثر فی أحوال الإمام الثانی عشر، قم: دفتر آیة اللّٰه صافی.
  24. صافی، لطف ‎اللّٰه (۱۳۶۶ ش)، حسین۷شهید آگاه و رهبر نجات‏بخش، مشهد مقدس: مؤسسۀ نشر و تبلیغ چاپ.
  25. صالحی نجف‏آبادی، نعمت اللّٰه (۱۳۵۰)، شهید جاوید، قم: بی‏نا.
  26. طالعی، عبدالحسین‏ (بهار ۱۳۹۰)، «کتاب‏شناسی نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الانوار»، مجلۀ امامت‏پژوهی، شمارۀ ۱.
  27. عجمی، مهدی و جواد امیریان و محمّد اکبری (۱۳۹۷)، «بررسی و نقد دیدگاه قرآنیان شیعه (قرآن‏بسندگی)»، قم: دبیرخانۀ چهارمین کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشۀ دینی.
  28. غلامی، فتاح (۱۳۸۹)، «دگراندیشانی که خود را اصلاحگران دینی می‏نامیدند»، یاد ایام، شمارۀ ۵۶.
  29. فرید تنکابنی،‏ عبدالوهاب‏ (۱۳۵۶ ش)، اسلام‏ چنانکه‏ بود، بی‏جا: توحید.
  30. قلمداران، حیدرعلی (۱۳۷۳)، سلسلۀ راه نجات از شرّ غلات، بی‏جا: بی‏نا (بارگذاری‏شده در پایگاه اینترنتی کتابخانۀ عقیده: aqeedeh.com).
  31. قلمداران حیدرعلی (۱۳۹۰)، شاهراه اتحاد (بررسی نصوص امامت)، تصحیح و مراجعه: اسحاق دبیری، ریاض: انتشارات حقیقت، دوم.
  32. کریمی، احمد و فاطمه دانشی (تابستان ۱۴۰۰)، «پیش‏فرض‏ها و مبانی اعتبارسنجی روایات مهدوی۷در کتاب شریف منتخب الأثر»، مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هجدهم، شمارۀ ۵۰، صفحۀ ۱۵۷ – ۱۷۹.
  33. کمره‏ای، محمّد (۱۳۸۴ ش)، روزنامۀ خاطرات سیّد محمّد کمره‏ای (جلد ۲)، تهران: اساطیر.
  34. کوشا، محمّدعلی (خرداد و تیر ۱۳۹۰)، «موسوعة الامامة فی نصوص أهل السنة: کتابی بزرگ و مستند به روایت اهل ‏سنّت در امامت دوازده امام»، آینۀ پژوهش، دورۀ ۲۲، شمارۀ ۱۲۸، صفحۀ ۶۹ -۷۶.
  35. گرانتوفسکی‏، ادوین‏ آرویدوویچ (۱۳۵۹ ش)، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه: کیخسرو کشاورزی، تهران: پویش.
  36. لنگرودی، ابوالفضل (مرداد و شهریور ۱۳۷۰)، «نگاهی به روش فقهی مصلح بزرگ، آیة اللّٰه بروجردی=»، آینۀ پژوهش، دورۀ دوم، شمارۀ ۷، صفحۀ ۷ -۳۰.
  37. محمّدی ری‏شهری، محمّد (۱۳۹۱)، دانش‏نامۀ عقاید اسلامی، مترجم: مهدی مهریزی: قم: دارالحدیث، سوم.
  38. محمّدی ری‏شهری، محمّد (۱۳۸۷)، موسوعة العقائد الإسلامیة فی الکتاب و السنة، با همکاری: عبدالهادی مسعودی، علی‏نقی خدایاری و رضا برنجکار، قم: دارالحدیث.
  39. محمّدی‏فام، حسین و سید مجید نبوی (تابستان۱۳۹۷)، «نقد و بررسی دلایل ابوالفضل برقعی در مدّعای "قرآن بسندگی در تفسیر"»، فصلنامه تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال پانزدهم، شمارۀ ۵۹، صفحۀ ۹۹ -۱۲۷.
  40. مدرسی چهاردهی، مرتضی (آبان ۱۳۵۲)، «شریعت سنگلجی»، مجلۀ وحید، شمارۀ ۱۱۹.
  41. مرعشی، سید شهاب الدین (۱۳۹۷)، موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنة، به‏اهتمام: محمود مرعشی نجفی و محمّد اسفندیاری، قم: صحیفه خرد و کتابخانۀ آیة اللّٰه العظمی مرعشی نجفی.
  42. مسلم بن حجّاج (۱۴۱۲ ق)، صحیح مسلم (ج‏۳)، قاهره: دار الحدیث، اول.
  43. موسوی، سیّد علیرضا (۱۳۷۶)، «گزارشى از لجنة التحقیق احقاق الحق»، فرهنگ کوثر، شمارۀ ۲.
  44. موسی‏وند، محسن (بهار و تابستان ۱۳۹۹)، «بررسی ادلۀ قرآنیان ایران در نقد منصوص بودن امامت (مطالعۀ موردی نقد‏های برقعی و قلمداران و طباطبایی)»، جستارهایی در فلسفه و کلام، سال پنجاه و دوم، شمارۀ ۱۰۴، صفحۀ ۱۸۵ – ۲۰۰.
  45. هاشمی علی‏آبادی، سیّد احمد و محمّدمهدی داورپناه (زمستان ۱۳۹۸)، «بررسی و نقد مبانی فکری قرآنیون در مورد قرآن‏بسندگی و نابسندگی ‏سنّت رسول اکرم۶با تکیه بر آراء دکتر احمد صبحی منصور»، نشریۀ علمی آینۀ معرفت، دانشگاه شهید بهشتی، دورۀ ۱۹، شمارۀ ۶۱، صفحۀ ۱۰۵ - ۱۲۸.
  46. یعقوبی، محمّدایلیا (پاییز و زمستان ۱۳۹۵)، «روش‏شناسی نقد کتاب توسط علامه میرحامد حسین هندی در عبقات الأنوار و منبع‏شناسی عبقات الأنوار»، مطالعات حدیث‏پژوهی، سال ‏اوّل، شمارۀ ۱ و ۲، صفحۀ ۱ -۱۸.
  47. پایگاه‏های اینترنتی
  48. پایگاه اینترنتی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان لرستان، شهر بروجرد، زندگی‏نامۀ «حضرت آیة اللّٰه غلامرضا مولانا بروجردی»: https://boroujerd.farhang.gov.ir/fa/mafakher/molana
  49. پایگاه حدیث نت، فهرست آثار آیة اللّٰه محمّد محمّدی ری‏شهری: http://hadith.net/post/55745/
  50. پایگاه رسمی اطلاع رسانی حوزه، کتاب‏شناسی آیة اللّٰه ری شهری=: https://hawzah.net/fa/Article/View/105810/
  51. پایگاه رسمی آیة اللّٰه محمّد محمّدی ری‏شهری: http://www.reyshahri.ir/posts/3807/
  52. جعفریان، رسول (۱۳۸۴)، پایگاه کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران:

https://historylib.com/articles/644

  1. خبرگزاری رسمی حوزه (۲۹/۱۲/۱۳۹۴)، «آیة اللّٰه مولانا بروجردی که بود؟»:

https://www.hawzahnews.com/news/374944

  1. ویکی نور، زندگی‏نامه و آثار «على ربانى گلپایگانى»: https://fa.wikinoor.ir/wiki