مطالعات حدیثی مقارن در یکصد سال اخیر حوزه علمیّه قم (مطالعه موردی: نسبت‌سنجی میراث حدیثی اثنا عشری با احادیث اسماعیلیّه)

نوع مقاله : همایش یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیّه قم

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

چکیده

میراث حدیثی اسماعیلیه یکی از منابع مهم در عرصه حدیث پژوهشی است. هر پژوهشگری برای پژوهش در معارف اسلامی ناگزیر از آگاهی کامل از این میراث است. میراث حدیثی اسماعیلیه در قرون متمادی از دید پژوهشگران مخفی مانده بود اما در قرن اخیر پژوهش در این عرصه سرعت بیشتری گرفته است. سوال این است که مهمترین منابع حدیثی اسماعیلیه کدام اند و در چه عصری تألیف شده اند؟ علم رجال چه جایگاهی در میان محدثین اسماعیلی دارد؟ کتاب الکشف و تفسیر قمی چه رسالتی در معارف اسلامی بویژه بحث امامت دارند؟ این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی میراث حدیثی اسماعیلی و نسبت آن با میراث حدیثی اثناعشری پرداخته و نحوه تعامل بین آن دو را با ذکر نمونه‌هایی نشان دهد. فرض بر این است که مطالعات حدیثی بدون توجه به میراث دیگر فرقه های اسلامی از جمله فرقه اسماعیلیه در برخی از مباحث ناقص خواهد بود. مهمترین یافته‌های پژوهش عبارت است از: وجود منابع روایی متعدد اسماعیلی، نقل روایات فراوان از اهل بیت توسط میراث اسماعیلی، عدم پایبندی اسماعیلیه به دانش رجال، اشتراک چشمگیر روایات مربوط به اعتقادات بویژه در حوزه امامت میان روایات اسماعیلی و اثناعشری بویژه در حوزه روایات تأویلی.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم

    1. ابن شهرآشوب، محمّد (۱۳۷۹ق)، مناقب آل أبی طالب۷، قم: علامه.
    2. ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن (۱۴۱۹ق)، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، سوم.
    3. ابو‏الفرج، یعقوب بن یوسف بن کلِّس (بی‏تا)، رسالة المذهبة، تحقیق: عارف تامر، بی‏جا: بی‏نا.
    4. احمدى، مهدى‏ (۱۳۸۹ش)، تاریخ حدیث شیعه در سده‏هاى چهارم تا هفتم هجرى، قم: دار‏الحدیث‏.
    5. استرآبادی، علی ( ۱۴۰۹ق)، تأویل الآیات، تصحیح: حسین‏ استادولى، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    6. اسفندیاری، اسکندر (۱۳۷۴ش)، پژوهشی دربارۀ طوایف غلات تا پایان غیبت صغری و موضع ائمه در این باب، تهران: سازمان تبلیغات.
    7. انصاری، مرتضی، (۱۴۱۵ق)، المکاسب، قم: کنگره جهانی شیخ انصاری=.
    8. بحرالعلوم، محمّدمهدى (۱۳۶۳ش)، الفوائد الرجالیة، تهران: مکتبة الصادق.
    9. جعفر بن منصور الیمن (المنسوب ) (۱۴۰۴ق)، الکشف، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دارا‏لاندلس.
    10. (۱۹۸۴م)، سرائر و اسرار النطقاء، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار‏الاندلس.
    11. (۱۹۵۲م)، کتاب الکشف، قاهره: نشر ستروطمان.
    12. جوان آراسته، امیر (۱۳۸۴)، «قاضی نعمان و مذهب او»، چاپ‏شده در: مجموعه مقالات اسماعیلیه، قم: ادیان و مذاهب، دوم.
    13. حاجى خلیفه، مصطفى (بی‏تا)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    14. دفتری، فرهاد (۱۳۹۳ش)، تاریخ و ‏سنّت‏های اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان‏روز.
    15. دفتری، فرهاد (۱۳۷۵ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان‏روز.
    16. الدیلمی، محمّد (۲۰۰۸)، بیان مذهب الباطنیه و بطلانه من کتاب قواعد عقائد آل محمّد، تحقیق: شتروطمان، پاریس: دار‏بیبلیون.
    17. رازی، ابو‏حاتم احمد (۱۴۱۵ق)، الزینة، تحقیق: حسین بن فیض اللّٰه همدانی، صنعاء: مرکز الدراسات و البحوث الیمنی.
    18. (۱۳۸۱ش)، اعلام النبوة، تصحیح: صلاح الصاوی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    19. (۲۰۱۵م)، کتاب الزینة، تحقیق: سعید الغانمی، بیروت: الجمل.
    20. (۱۳۸۳ش)، الاصلاح، مقدمه: شین نوموتو، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، دوم.
    21. زکار، سهیل (۲۰۰۷م)، الجامع فی أخبار القرامطه فی‏ الاحسا‏ء -الشا‏م‏ -العراق‏ - الیمن‏، دمشق: حلبونی.
    22. سبحانی، جعفر (۱۳۹۳)، «آیا کلام شیعی وامدار کلام معتزله است؟!»، کلام اسلامی، شمارۀ ۸۹، صفحۀ ۹ -۲۵.
    23. سبحانی‏نیا، محمّد‏رضا (۱۳۸۷ش)، «ابن ابی حاتم و تفسیر او»، حدیث اندیشه، شمارۀ ۵، صفحۀ ۶۵ -۷۷.
    24. سجستانی، ابو یعقوب اسحاق (۲۰۰۰م)، الافتخار، تحقیق: اسماعیل قربان حسین پوناوالا، بیروت: دار‏الغرب الاسلامی.
    25. ــــــــــ (۱۴۳۲ق)، المقالید الملکوتیه، تحقیق: اسماعیل قربان حسین پوناوالا، تونس: دار‏الغرب الاسلامی.
    26. ــــــــــ (بی‏تا)، اثبات النبؤات، تحقیق: عارف تامر، بیروت: دار‏المشرق، دوم.
    27. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‏‏بکر (۱۳۸۰)، ترجمۀ الإتقان فی علوم القرآن، ترجمه و تحقیق: مهدی حائری قزوینی و محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: امیر کبیر.
    28. شاه خلیلی، امیرحسین (۱۳۸۶ش)، هفت رکن دین در عبادات اهل یقین، تهران: چشم‏انداز.
    29. شهرستانی، محمّد (۱۳۶۴ش)، الملل و النحل، تحقیق: محمّد بدران‏، قم: الشریف الرضی‏، سوم.
    30. شیخ صدوق، محمّد بن علی ابن بابویه قمی (۱۳۹۸ق‏)، التوحید، تصحیح: هاشم حسینى‏، قم: جامعۀ مدرسین‏.
    31. شیخ مفید، محمّد (الف ۱۴۱۳ق‏)، الإرشاد فی معرفة حجج اللّٰه على العباد، قم: کنگرۀ شیخ مفید.
    32. ــــــــــ (ب ۱۴۱۳ق)، الفصول المختاره، قم: کنگرۀ شیخ مفید.
    33. صفار، محمّد (۱۴۰۴ق‏)، بصائر‏الدرجات، تصحیح: محسن کوچه‏باغى، قم: مکتبة آیة اللّٰه المرعشی النجفی‏، دوم.
    34. طوسی، محمّد (۱۴۰۷ق)، تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چهارم.
    35. (بی‏تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: احمد‏حبیب‏ عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    36. (۱۳۷۳ش‏)، رجال الطوسی‏، تحقیق: جواد قیومى اصفهانى، قم: جماعة المدرسین، سوم.
    37. طوسی، نظام الملک (۱۳۷۸ش)، سیر الملوک، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چهارم.
    38. علیارى تبریزى، على (۱۴۱۲ق‏)، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تصحیح: جعفر حائری، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامى کوشانپور، دوم.
    39. العوا، عادل (۱۳۷۸ق)، منتخبات اسماعیلیه، دمشق: مطبعة الجامعة.
    40. غالب، مصطفی (۱۳۴۳ق)، اعلام الاسماعیلیه، بیروت: دار‏الیقظة العربیة.
    41. (بی‏تا)، تاریخ الدعوة الاسماعیلیة، بیر‏وت: دار‏الاندلس.
    42. (۱۹۶۷م)، مقدمه راحة العقل، بیروت: دارالاندلس.
    43. فتحی، ابوالفضل (ب ۱۳۹۸ش)، تأویل در روایات اسماعیلی، علوم حدیث، شمارۀ ۹۲، صفحۀ ۵۴ -۷۷.
    44. فتحی، ابوالفضل (الف ۱۳۹۸ش)، بررسی روایات تأویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به آیات قرآن با تأکید بر آیات ولایت، رسالۀ دکتری، قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
    45. فتحی، ابوالفضل (۱۴۰۰ش)، «ضرورت و ماهیت تأویل در کلام اسماعیلیه»، تحقیقات کلامی، شمارۀ ۳۵، صفحۀ ۷۷ -۹۶.
    46. فرات، فرات بن ابراهیم کوفی (۱۴۱۰ق)، تفسیر فرات کوفی، تهران: وزارة الإرشاد الإسلامی‏.
    47. فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹ق)، ترتیب العین، قم: هجرت‏، دوم.
    48. فرمانیان، مهدی (۱۳۹۵ش)، درس‏نامۀ تاریخ و عقاید اسماعیلیه، قم: نشر ادیان.
    49. الفقی، الحبیب (بی‏تا)، التأویل اسسه و معانیه فی المذهب الاسماعیلی، تونس: مرکز الدراسات و الابحاث للاقتصادیة و الاجتماعیة.
    50. قاضی نعمان، ابوحنیفه نعمان تمیمی مغربی (۱۳۸۵ق‏)، دعائم الإسلام، تصحیح: آصف‏ فیضى، قم: مؤسسۀ آل البیت، دوم.
    51. (۱۴۰۹ق)، شرح الأخبار، تصحیح: محمّدحسین‏ حسینى جلالى، قم: جامعۀ مدرسین‏.
    52. (الف بی‏تا)، تأویل الدعائم، قاهره: دار‏المعارف.
    53. (ب بی‏تا)، اساس التاویل، تحقیق: عارف تامر، بیروت: دار‏الثقافة.
    54. (۱۹۸۶م)، افتتاح الدعوة، تحقیق: فرحات الدشراوی، تونس: بی‏نا.
    55. (۱۹۹۶م)، المجالس و المسایرات، تحقیق: حبیب الفقی، بیروت: دار‏المنتظر.
    56. قبادیانی، ناصرخسرو (۱۳۸۴ش)، وجه دین، تهران: اساطیر، دوم.
    57. (۱۳۶۳ش)، جامع الحکمتین، تحقیق: محمّد معین، تهران: طهوری، دوم.
    58. (۱۳۸۵)، زاد المسافرین، تحقیق: محمّد بذل الرحمن، تهران: اساطیر، دوم،
    59. (۱۳۸۴ش)، خوان اخوان، تهران: اساطیر.
    60. قرشی، ادریس عماد‏الدین (۱۴۱۱ق)، زهر المعانی، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات.
    61. (۱۴۰۴ق)، عیون الأخبار و فنون الآثار، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس، دوم.
    62. قمی، علی بن ابراهیم (۱۴۰۴ق)، تفسیر القمی، تصحیح: طیب موسوی جزایری، قم: دار‏الکتاب، سوم.
    63. کرمانی، احمد حمید‏الدین (۱۴۰۷ق)، مجموعة رسایل الکرمانی، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: المؤسسة الجامعة الدراسات، دوم.
    64. (بی‏تا)، کتاب الریاض، تحقیق: عارف تامر، بیروت: دار الثقافة.
    65. (۱۴۱۶ق)، المصابیح فی اثبات الامامة، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار‏المنتظر.
    66. (۱۴۲۷ق)، راحة العقل، بیروت: الاعلمی.
    67. (۱۹۶۷م)، راحة القل، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار‏الاندلس.
    68. کشی، ابو عمرو محمّد (۱۳۴۸)، اختیار معرفة الرجال، مشهد: دانشگاه مشهد.
    69. کلم، وِرِنا (۱۳۸۳ش)، خاطرات یک مأموریت سیره دانشمند، سیاست‏مدار و شاعر اسماعیلی مؤید الدین شیرازی، مترجم: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان روز.
    70. کلینى، محمّد‏ (۱۴۰۷ق‏)، الکافی‏، تصحیح: على اکبر غفارى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چهارم.
    71. لوئیس، برنارد (۱۳۶۳)، «پیدایش اسماعیلیه»، ترجمه: یعقوب آژند، چاپ شده در: اسماعیلیان در تاریخ، تهران: مولی.
    72. مجلسی، محمّد‏باقر (۱۴۰۳ق‏)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، دوم.
    73. مرتضی زبیدی، محمّد (۱۴۱۴ق)، تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت: دار الفکر.
    74. ملطی، محمّد بن احمد (۱۴۱۳ق)، التنبیه و الرد على أهل الأهواء و البدع، تحقیق: محمّد زینهم‏، قاهره: مدبولی‏.
    75. مهریزی، مهدی، ۱۳۸۰ش، میراث حدیث شیعه، قم: دارالحدیث.
    76. نجاشی، احمد بن علی (۱۳۶۵ش)، رجال نجاشی، تحقیق: موسى شبیرى زنجانى، قم: جماعة المدرسین، ششم.
    77. نوبختی، حسن بن موسی (۱۴۰۴ق)، فرق الشیعة، بیروت: دار‏الأضواء، دوم.
    78. همدانی، سمیه (۱۳۸۷)، بین انقلاب و دولت مسیر تشکیل دولت فاطمی قاضی نعمان و توجیه مشروعیت حکومت فاطمی، ترجمه: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان روز.
    79. baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir، درس خارج فقه استاد سیدجواد شبیری.