چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با مفاد فیزیک هیأت قدیم دربارۀ معجزات کیهانی

نوع مقاله : نشریه حدیث و اندیشه

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری کلام امامیه از دانشگاه قرآن و حدیث

2 عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث

3 جامعة المصطفی العالمیة

چکیده

علم هیأت قدیم که به دلیل شهرت بطلمیوس، با نام هیأت بطلمیوسی نیز از آن یاد می‌شود، از دو بخش هیأت ریاضی و هیأت فیزیک تشکیل ‌شده است. در بخش هیأت فیزیک، طرح مباحثی مانند: امتناع خرق و التیام افلاک، ماهیت فسادناپذیری و جاودانگی افلاک، فرورفتگی و محکم شدن کواکب در افلاک باعث شده بود تا معجزات کیهانی مانند معراج، ردّ الشمس و شقّ‌القمر به چالش کشیده شود. بنابراین ضروری بود که مکاتب کلامی و متکلمان مسلمان، دیدگاه خود دربارۀ تطبیق یا عدم تطبیق دیدگاه این هیأت با آموزه‌های اسلامی دربارۀ معجزات کیهانی را اعلام کنند. پژوهشِ حاضر با تبارشناسی میان‌رشته‌ای و با رویکردی تاریخی به روابط دو علم هیأت قدیم و کلام اسلامی پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با فرضیۀ هیأت بطلمیوسی دربارۀ معجزات کیهانی، پرداخته است و به این نتیجه دست یازیده است که متکلمان امامیه با توجه به رویکرد فلسفی یا غیر فلسفی خود در برابر این چالش، یکی از چهار نوع مواجهه را یعنی «سکوت»، «قبول چالش و دفاع از عقاید دینی»، «جمع بین آموزه‌های علم کلام و هیأت با تصرف در مباحث علم هیأت» و در نهایت «جمع بین آموزه‌های علم کلام و هیأت بدون تصرف در دیگری» برگزیده‌اند.

کلیدواژه‌ها


  1. *. قرآن کریم

    1. آقا بزرگ طهرانى‏، محمدمحسن(بی‏تا). الذریعة إلى تصانیف الشیعة. قم: اسماعیلیان.
    2. آلن اف، چالمرز(1381ش). چیستی علم. ترجمه سعید زیبا کلام، بی‏جا: سمت.
    3. آلوسی. شهاب‏الدّین محمود(بی‏تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بی‏جا.
    4. ابن طاووس، على بن موسى(بی‏تا). مصباح الزّائر. قم: مؤسّسه آل البیت‰ لإحیاء التراث.
    5. ابوریحان بیرونى، محمد بن احمد(1362ش). التفهیم لأوایل صناعة التنجیم. تهران: بابک.
    6. ابن سینا، حسین بن عبداللّه(1404ق). الشّفاء. قم: مکتبة آیة اللّه المرعشى.
    7. ـــــــــــــــــ. (1326ق). تسع رسائل فى الحکمة و الطبیعیّات. قاهرة.
    8. ارسطو (1379ش). در آسمان. ترجمه اسماعیل سعادت، ایران: هرمس.
    9. اسفراینى، ملا اسماعیل(1383ش). أنوار العرفان. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
    10. الهی قمشه‏ای، مهدی(1363ق). حکمت الهی عام و خاص. تهران: بینا.
    11. بحرانى، سید هاشم(1422ق). غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام. بیروت: مؤسّسة التأریخ العربی، چاپ اول.
    12. بیهقى، ابوبکر(1405ق). دلائل النّبوة. بیروت.
    13. تفتازانى، سعدالدّین(1409ق). شرح المقاصد. قم: الشریف الرضی‏.
    14. التهانوى، محمدعلی(1996م). موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بیروت‏.
    15. حسن‏زاده آملی، حسن(۱۳۷۵ش). دروس هیأت و دیگر رشته‏های ریاضی. قم.
    16. حلّى، حسن بن یوسف (1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة بقم، مؤسّسة النشر الإسلامی، طبعة 4.
    17. حلّى، حسن بن یوسف (1415ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تعلیقه: آیت اللّه حسن‏زاده آملى، قم، چاپ 4.
    18. ـــــــــــــــــ.. مناهج الیقین فی أصول الدین. تهران: دار الأسوة،
    19. حسینى علوى، محمد اشرف بن عبد(1381ش). علاقة التجرید (شرح فارسى تجرید الإعتقاد). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
    20. خمینى، سیّد روح‏اللّه(1381ش). تقریرات فلسفه. تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینىŠ.
    21. رضایى، محمد على(1381ش). پژوهشى در اعجاز علمى قرآن. رشت: چاپ اول.
    22. رضوی، رسول (1398ش). معارف و عقاید(۴). قم: مرکز مدیریّت حوزه‏های علمیّه.
    23. ـــــــــــــــــ. (۱۳۹۶ش). تاریخ کلام امأمیّه حوزه‏ها و جریان‏های کلامی. قم: مؤسّسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
    24. زمانی قمشه‏ای، علی(1381ش). هیأت و نجوم اسلامی. قم.
    25. سبحانى، جعفر(1412ق). الإلهیات على هدى الکتاب و السّنة و العقل. قم: المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیّة.
    26. ـــــــــــــــــ. (1428ق). محاضرات فی الإلهیات. تلخیص: على ربّانى گلپایگانى، قم: مؤسّسه امام صادق†.
    27. ـــــــــــــــــ. (1351ش). فروغ ابدیت. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم.
    28. شاذان بن جبرئیل قمى، سدیدالدّین‏(1423ق). الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب†. قم: مکتبة الأمین.
    29. شعرانی‏، ابو الحسن(بی‏تا). شرح فارسی تجرید الإعتقاد. بی‏جا.
    30. شفتی بیدآبادی، محمدباقر بن محمدتقی(138۸ش). پرسش‏ها و پاسخ‏ها پیرامون عقائد شیخیّه (زمینه‏ساز بابئیّت). قم: عطر عترت.
    31. شوشتری، محمد تقی(13۷۶ش). بهج الصّباغة فی شرح ‏نهج‏البلاغه. تهران: مؤسّسه انتشارات امیر کبیر.
    32. شریف مرتضى (1998م). أمالی المرتضى. قاهرة.
    33. ـــــــــــــــــ. (1405ق). رسائل الشّریف المرتضى. قم: دارالقرآن الکریم.
    34. صدر المتألّهین شیرازی، محمد بن ابراهیم(13۴۰ش). رساله سه اصل. تهران: دانشگاه تهران.
    35. طباطبایى، سید محمدحسین(1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیّه.
    36. ـــــــــــــــــ.(بی‏تا). ترجمه المیزان فى تفسیر القرآن. مترجم: سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم: انتشارات جامعه‏ مدرسین حوزه علمیّه.
    37. طبرسی، فضل بن حسن(13۷۲ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏. تهران: ناصر خسرو.
    38. ـــــــــــــــــ (13۹۰ش). إعلام الورى بأعلام الهدى. تهران: اسلأمیّه.
    39. طوسى، محمد(14۰7ق). تجرید الاعتقاد. تهران: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
    40. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن(بی‏تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت‏: دار احیاء التراث العربی.
    41. ـــــــــــــــــ (141۴ق). الأمالی (للشیخ الطوسی). قم: دار الثّقافة.
    42. ـــــــــــــــــ (14۰۶ق). الإقتصاد فیما یتعلق بالإعتقاد. بیروت: دار الأضواء، چاپ دوم.
    43. طیّب‏، سید عبدالحسین(13۶۲ش). کلم الطیّب در تقریر عقاید الإسلام‏. تهران: کتابخانه اسلام.
    44. فارابى، ابونصر(1996م). احصاء العلوم. بیروت.
    45. فاضل مقداد، جمال‏الدّین(14۲۲ق). اللّوامع الإلهیّة فی المباحث الکلامیّة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.
    46. فخرالدّین رازى، ابوعبداللّه محمد(14۲۰ق). مفاتیح الغیب‏(تفسیر کبیر). بیروت‏: دار احیاء التراث العربى.
    47. فیّاض لاهیجى، ملا عبدالرّزاق(138۳ش). گوهر مراد. تهران: نشر سایه.
    48. ـــــــــــــــــ(13۷۵ش). رسائل فارسی‏. تهران: میراث مکتوب.
    49. قمی، شیخ عباس(بی‏تا). مفاتیح الجنان. قم: اسوه.
    50. کاشانی‏، کمال‏الدّین عبدالرّزاق(بی‏تا). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی. تهران: میراث مکتوب.
    51. کرومبی، آ.سی(13۷1ش). از آگوستین تا گالیله. مترجم: احمد آرام، تهران: سمت.
    52. مؤدّب، سیّد رضا(13۷۹ش). اعجاز القرآن در نظر اهل بیت عصمت‰ و بیست نفر از علماى بزرگ اسلام. قم: احسن الحدیث.
    53. مکارم شیرازی، ناصر(13۷۴ش). تفسیر نمونه‏. تهران‏: دار الکتب الإسلامیّة.
    54. مفید، محمد بن محمد بن نعمان(141۳ق). الإرشاد فی معرفة حجج اللّه على العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
    55. مجلسى، محمدباقر(بی‏تا). حق الیقین. انتشارات اسلامیّه.
    56. ـــــــــــــــــ (1۴۰۴ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسّسة الوفاء.
    57. ـــــــــــــــــ (14۰۳ق). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    58. مهدى‏پور، على اکبر(138۰ش). با دعاى ندبه در پگاه جمعه. تهران: نشر موعود (مؤسّسه فرهنگى موعود عصر).
    59. نهاوندی، علی اکبر(138۶ش). العبقری الحسان فی احوال مولانا صاحب الزمان (عج). قم: مسجد مقدس جمکران.

    مقاله:

    1. ﺍﻧﺼاری قمی، محمدرضا. «دو رساله در عقیده شیخ احمد احسایی». ﻣﻌارف، شماره 56، آبان1381: 49 - 59.
    2. اوجبی، علی. «در آستانه تحقیق: هادی المضلّین اثری منسوب به حاج ملا هادی سبزواری». آینه میراث، شماره 29، تابستان 1384: 275 - 282.
    3. سبحانی، محمدتقی و محمدجعفر رضایی. «مدرسه کلامی اصفهان»، تاریخ فلسفه، شماره ۱۱، زمستان ۱۳۹۱: ۱۱۱ - ۱۳۸.
    4. سبحانی، محمدتقی. «کلام امأمیّه ریشه‌ها و رویش‌ها». نقد و نظر، شماره ۱، بهار ۱۳۹۱: 12-20.
    5. ـــــــــــــــــ.. «عقل‏گرایی و نص‏گرایی در کلام اسلامی». نقد و نظر، شماره ۳ و ۴، تابستان و پاییز ۱۳۷۴: 205-232.

    پایان‏نامه:

    1. دارینی، رضا، «چگونگی مواجهه متکلّمان امأمیّه با هیأت بطلمیوس و آثار آن»، رساله دکتری، استاد راهنما: حجت‏الاسلام‏ و المسلمین رسول رضوی، دانشگاه قرآن و حدیث، قم: 1399.

    سایت‏های اینترنتی:

    1. سایت آثار شیخ احمد احسایی:

    http://m-kermani.ir/shaykh-ahsai/

    1. جونپوری، غلامحسین،جامع بهادر خانی (مفتاح الرصد)، کلکته: مطبع لیتوگراف، بی‏تا، ص 121. (مستند سایت ‏ای نجوم.ir).
    2. حشمت‏پور، درس طبیعیّات شفا. تاریخ تدریس: 18/11/1395:

    http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/heshmatpour/shefa/95/951118